7. Parochies en proosdijen
In het jaar 787 kreeg Liudger onder andere de landstreken Fivelga
en Emisga en het eiland Bant — een hoogveenrestant in de
Eemsmonding — toegewezen, om de bevolking te bekeren tot het christendom.
Daarmee kwam dit gebied niet alleen binnen de invloedssfeer van de bisschop van
Münster, maar ook van de abdij Werden aan de Ruhr, wier monniken door de
plaatselijke machthebbers rijkelijk werden bedeeld. Het binnenland geraakte —
zoals gezegd — onder het geestelijke gezag van de bisschop van Osnabrück, die
zijn invloed vooral liet gelden vanuit de missiepost Meppen en de rijksabdij
Corvey aan de Wezer. Al omsstreeks 780, 832 cellulam Meppiam in pago Agredingo
aan Corvey.Latere notitie ca. 875 vermeldt dat Lodewijk de Duitser zij erfgoed
in westerwolde (Westerwolt) met de daar bestaande kerk gaf. Kerk Leer 10e
eeuw, maar eerder steunpunt.
pipo door ontginning van achterland ook geestelijk gezag
omstreden.
De eerste kerken verrezen direct langs de kust. pipo direct
onder machthebbers *** Met name de hoofdplaatsen Farmsum, Termunten, Reide,
Nesse (Nesserland), Hatzum, Holtgaste en Weener zullen al in de negende of
tiende eeuw een houten kerkje hebben gehad, dat onder het gezag van de
plaatselijke machthebbers stond. In het nabijgelegen Emden werd omstreeks 970
een drieschepige kerk gebouwd, die nog helemaal uit hout was opgebouwd. Niet
veel later kwam tufsteen in gebruik, dat per schip uit het Rijnland werd aangevoerd.
Sommige dorpen kregen bovendien een tweede kerk die niet in handen kwam van de
dorpsheer maar van de overige dorpsbewoners. Zo ontstond tegenover de wierde
van Oud- of Lutke-Termunten de nieuwe nederzetting Groot-Termunten — het
huidige dorp Termunten; tegenover Oosterreide kwam Westerreide te liggen (Hriadi
= de rietvelden). Deze dochternederzettingen, die meestal uit de zevende of
achtste eeuw dateerden, bestonden gewoonlijk uit een langgerekte handelsterp of
Langwurt aan de waterkant. De hoofdstraat liep meestal parallel aan de
rivieroever, waar de bewoners hun scheepjes aan land konden trekken. Ook de
stad Emden, de dorpen Hatzum en Jemgum en wellicht Ditzum en de verdronken
dorpen Fiemel, Nesserland en Fletum zijn oorspronkelijk als een handelsterp
ontstaan. Hatzum bestaat uit een handelsterp met daarbij een ‘gewone’ wierde,
waarop later de kerk en de borg werden gebouwd. Jemgum is ontstaan uit twee
handelsterpen.
De kerk van Oosterreide (ecclesia in Hredi)
wordt in het begin van de elfde eeuw vermeld en was vermoedelijk gewijd aan
Liudger. Deze was niet alleen de patroonheilige van het bisdom Münster, maar
ook van het belangrijkste klooster in het bisdom — de abdij Werden aan de Ruhr
— dat omvangrijke bezittingen in het Reiderland had.[1] Een deel van deze bezittingen was
afkomstig van een zekere Folcward van Reide, die omstreeks het midden van de
negende eeuw een schenking aan de abdij deed. Het klooster bezat het
patronaatsrecht van de kerk van Oosterreide (het recht om de pastoor te
benoemen) en verkocht dit in 1283 aan het bisdom Münster, die dit vermoedelijk
weer doorverkocht aan de johannietercommanderij Oosterwierum. De overige
kloosterbezittingen, waaronder uithoven te Weener en vermoedelijk Jemgumkloster
(Holtgaste), lagen verspreid over de hele kuststreek.
Het dorp Termunten (Montanhae) wordt al rond het jaar 900 in de Werdense goederenadministratie vermeld. Deze naam betekent ‘wigvormig of bochtig stuk land aan de Munte’ of ‘aanlegplaats aan de Munte’. Later zette zich de naam Termunten of Menterne door (*Ment(e)herne = hoek van de Munte).
Niet lang nadat de veenontginning was begonnen, werden
eveneens in het achterland kerkgebouwen gesticht. pipo ***in toenemende mate
bepaalden de parochianen zelf*** Waarschijnlijk was er eerst sprake van een
beperkt aantal kernparochies of oer-kerspelen die later werden opgesplitst. Jan
Molema vermoedt tenminste voor het Oldambt drie kernparochies: Termunten, Broke
(Noordbroek) en Midwolda. Het ontginningsdorp Finsterwolde — dat uit twee
afzonderlijke kerkdorpen bestond — vormde wellicht een vierde kernparochie.[2] Voor het
Reiderland mogen we eveneens uitgaan van een viertal: Oosterreide, Weener,
Ulsda en een onbekende vierde. We kunnen daarbij denken aan Bunde, Reiderwolde
of Holtgaste. De laatste mogelijkheid ligt het meest voor de hand. Een
dergelijke indeling kende men ook in andere kustgewesten: Fivelgo, Hunsingo en
het Westerkwartier bestonden ieder uit drie, het Eemsgo later uit vier
onderdistricten of ambten die tegelijkertijd als kernparochie dienden.
Vermoedelijk dateerden de aanzetten daarvoor al uit de vroege middeleeuwen.
Voor het Oldambt lag dit echter anders. Naar alle waarschijnlijkheid was deze
streek zelf weer een onderdistrict van Fivelgo, waarvan het zich in de twaalfde
eeuw losmaakte. De naam Aldeombechte of Althammet (1276)
geeft dit al aan. De indeling in onderdistricten volgde eerst later. De
kernparochies bestonden hier hoofdzakelijk uit ontginningsdorpen die nog niet
zo lang bestonden. Dit
in tegenstelling tot de buurgewesten, waar ze al een lange voorgeschiedenis
hadden.[3] Ook
het Reiderland moet zich ooit zelfstandig hebben gemaakt van het Eemsgo, maar
dit is vermoedelijk al veel eerder gebeurd.
In de loop van de twaalfde en dertiende eeuw kregen de meeste
dorpen een eigen kerk. De parochie (het kerspel) viel voortaan samen met het
feitelijke dorpsgebied. Alleen kleinere nederzettingen Baamsum en Dallingeweer
moesten het zonder een eigen kerkgebouw doen. Mogelijk hadden ze wel een kapel.
Later ontstonden er ook kerspelen zonder parochiekerk, bijvoorbeeld wanneer het
kerkgebouw verloren was gegaan (o.a. Houwingaham).
Bunde had vermoedelijk al in de tiende of elfde eeuw een
kerk. Het huidige gebouw uit de dertiende eeuw, gewijd aan Martinus van Tours,
was het grootste van de hele streek. Net als bij de kerk van Midwolda werd het
koor vergezeld door twee smalle torens, die rond 1500 zijn verdwenen. Een
grotere toren aan de westzijde (de latere klokkentoren) zou volgens een
overlevering zijn ingestort tijdens een zware storm in 1246. De naam Bunde — of
althans het eerste lid van de veronderstelde grondvorm *Bunwida —
suggerreert bovendien dat hier sprake was van een adelijke familie, wier
omheinde grondbezit (mhd. biunde of biunte) dicht bij het dorp
lag. Het nabijgelegen Jarde of Bundergaarde wordt vermoedelijk al in de negende
eeuw vermeld als Garun (*gardo-heim = woonplaats bij een
omheind terrein). De abdij Werden had daar in elk geval enig grondbezit.[4]
Ulsda was oorspronkelijk “een groet ansehenlich dorp” en
fungeerde als hoofdplaats van het zuidelijke deel van het Reiderland dat behoorde
tot het bisdom Osnabrück. Het kerkgebouw — gewijd aan Bartholomeus — dateerde
vermoedelijk uit de twaalfde eeuw. De kerk had twee torens, een grote en een
kleinere, die omstreeks 1504 zijn afgebroken. Volgens een aantekening uit het
misboek bevond zich in de kerk bovendien een reliekschijn met stoffelijke
resten van Sint Lambertus, die in 1280 uit Weener (of Wymeer?) was overgebracht
en daarna beslagen met afbeeldingen. De bisschop lijfde de parochie in 1462 in
bij Beerta, waar al een kapel stond. De heiligenbeelden en het misboek werden
vervolgens daarheen overgebracht; de kerk raakte in verval en werd daarna
gesloopt.[5] Ulsda en Onstwedde waren vermoedelijk ouder dan de
naburige parochies. Ze onttrokken zich tenminste aan het gezag van de abt van
Corvey, die de voogdij over de kerk van Winschoten en het patronaatsrecht in de
overige dorpen van Westerwolde uitoefende.
otto von northeim 1065 voogdij
pipo In tegenstelling tot Winschoten en de overige dorpen van
Westerwolde (met uitzondering van Onstwedde) oefende de abt van Corvey hier
echter niet het patronaatsrecht uit.
Ook het langgerekte streekdorp Reiderwolde was blijkbaar een
centrumplaats: rond de beide dorpskerken werkten omstreeks 1400 meerdere
geestelijken die samen een kanunnikencollege (canonykesie) vormden. Het
belang van deze streek blijkt al bij de ontginning van het gebied. Kerkelijke
of wereldlijke grootgrondbezitters hebben daarbij blijkbaar een belangrijke rol
gespeeld. De abdij Werden aan de Ruhr kreeg hier uitgestrekte landerijen toebedeeld,
waarvan de pachters jaarlijks een beduidende geldsom en tientallen lakens
moesten leveren, verder iedere derde jaar 36 rammen en nog een zesjaarlijkse
canon (formeda).
Een van de oudste nederzettingen was Weener (Wianheri,
Weinere), waar zich al in de negende eeuw een uithof van de abdij Werden
bevond. Het uithof — of een deel daarvan — was geschonken door een zekere
Reginhard die in het klooster trad nadat hij was losgekocht uit de
gevangenschap der vikingen. Een andere grote schenking kwam van een
vooraanstaand iemand genaamd Rikmar. Het grondbezit van het uithof omvangrijk:
jaarlijks moesten de pachters onder andere 456 wollen lakens afleveren. In 1283
kwam deze bezittingen in handen van het bisdom Münster. Het uithof werd daarna
waarschijnlijk omgebouwd tot dorpskerk (gewijd aan Joris), waaraan volgens de
overlevering een college van zeven kanunniken verbonden was. De oorspronkelijke
dorpskerk — vermeld in het begin van de elfde eeuw als kloosterbezit en
waarschijnlijk gewijd aan Johannes — werd ingericht als school. Een
dochternederzetting was Weenermoor, dat oorspronkelijk dichter bij de Eems (aan
de Geiseweg) was gelegen. De naam Wianheri (*wia-heri =
heiligdom bij de heuvelrug) suggereert dat we hier met een belangrijke
centrumplaats te doen hebben, die ook vóór de kerstening in de negende eeuw al
toonaangevend was.[6]
Het onbeduidende Holtgaste (Holtgest of Hogeist)
wordt weliswaar pas in de dertiende eeuw vermeld, maar hier was een tweede
uithof van de bovengenoemde abdij te vinden dat vermoedelijk even oud was als
de vestiging te Weener. Wellicht heette het dorp eerder Widufliatu of Wideflete
(= woldvliet); hier en de naburige dorpen Jemgum en Bingum bezat de
abdij eind negende eeuw nogal wat landerijen.[7]
Het uithof (genoemd in 1284) lag vermoedelijk direct langs de Eems bij
Jemgumkloster, waar in het begin van de negentiende eeuw enkele middeleeuwse
fundamenten zijn gevonden. De dorpskerk bevond zich daarentegen verder
westelijk in het veengebied, waar later de dorpen Bovenhusen en St. Georgiwold
zijn ontstaan. Volgens overleveringen werd de kerk pas in tweede instantie
verplaatst naar de keileemopduiking waaraan het huidige dorp zijn naam te danken heeft.
Ook de patroonheilige van St. Georgiwold (Joris) wijst
mogelijk op een verband met de beide uithoven. De kloosterbezittingen kwamen — samen met het
patronaatsrecht over de dorpskerk — in 1284 in handen van de nieuwe
Johannietercommanderij te Jemgum. Die bezat nog in 1456 een boerderij in St.
Georgiwold. Het dertiende-eeuwse kerkgebouw werd gewijd aan Liudger en gold
volgens Emmius als de oudste van het Reiderland.
De oorspronkelijke naam van Holtgaste — dat
in de zestiende eeuw tot het Over-Reiderland werd gerekend — is onbekend. Widufliatu of Wideflete wordt gesitueerd tussen
Rorichum en Neermoor. De gevolgde route springt wel vaker van de ene
rivieroever naar de andere, zodat het hier om het latere uithof te
Jemgumkloster zou kunnen gaan. Uit Helagonofliatun (= heiligen-vliet) werd
graan geleverd. De abdij had bovendien omvangrijk grondbezit te Jemgum (Giminghem),
Ukeborg (Hulikhem?), Bingum (Binninghem), Kirchborgum (maiori
Burhem?), het verdronken dorp *Bentum (Bedinghem) en mogelijk ook in
St. Georgiwold (uppan Walda). Het kloosterbezit werd in 1283 verkocht
aan het bisdom Münster, dat de uithof te Holtgaste met het patronaatsrecht over
de dorpskerk in 1284 weer overdeed aan de Johannietercommanderij te Steinfurt.
Misschien hoorde hierbij verder het patronaatsrecht over Marienchor (Crismerwolt),
dat rond 1500 — volgens de betreffende bron wederrechtelijk — in handen was van
de Johannietercommanderij Dünebroek te Wymeer. Was er misschien sprake van een
oud bezitscomplex op de Eemsoever dat één geheel vormde met het
niet-geïdentificeerde landgoed Saleburc (Soltborg??), het erfdeel van
Bernhard van ösede, bisschop van Paderborn, waarmee graaf Simon van Tecklenburg
in 1189 ten dele werd beleend? De naam Soltborg (1432: Zoltburch) zou op
het bestaan van een dergelijk complex (Salhof) kunnen wijzen.[8]
Jemgum (Giminghen) hoorde oorspronkelijk niet bij het
Reiderland. Dit dorp wordt al rond het midden van de negende eeuw in de
Werdense registers genoemd, maar het lag op een landtong aan de overzijde van
de Eems. Pas nadat de meanderende river zich — volgens overleveringen in 1283 —
een nieuwe loop baande, werd het bij het Reiderland gevoegd. Ten gevolge van
deze doorbraak verdwenen de dorpen Oosterwinsum (Wineshem) en *Bentum (Bedinghem),
waaraan het ontginningsdorp Böhmerwold zijn naam te danken heeft. De
oorspronkelijk dorpskerk — een groot gebouw, gewijd aan Sixtus, met een hoge
toren en een zware ringmuur — raakte daarna blijkbaar in verval. De dorpelingen
mochten vanaf 1401 de kleine kapel van de Johannietercommanderij gebruiken,
waar tot dan toe de omstreden Sint-Stephans-feestmalen hadden plaats gevonden.
In 1496 kwam men overeen dat het klooster zou verhuizen naar het uithof bij
Holtgast. De oude dorpskerk werd tenslotte in 1533 in opdracht van graaf Edzard
II afgebroken, nadat Gelderse troepen het kerkhof tot een vesting hadden
omgebouwd.
Molema veronderstelt dat de kernparochies
samenvielen met de latere rechtstoelen. In het Oldambt waren dat er vijf,
afgezien van de delen van het Reiderland die hier later bij werden
gevoegd. Johan Rengers van ten Post
somt ze omstreeks 1580 op:
1 Nortbroeck Suitbroeck
Meden
2 Eeckst Scheemte Midwolde
Oestwolde
3 Finserwolde
4 Beerte Wijnschote
Westerlee (zie het volgende lijstje, nr. 2)
5 Wagenborg int Cleijoldampt
Woldendorp, beijde Munten
6 Borxweer
En het Reiderland had er eveneens vijf,
volgens een ander handschrift uit 1620:
1e Reyde met sijn
annexen, nu Dollart
2e ‘t Gerichte
van Winschote
3e Westerwolde
4e
Over-Reiderland
5e
Neder-Reiderland.
De hoofdplaats van het eerste district was
Oosterreide, waar men bij de sluizen of in één van de nabijgelegen kloosters
(Oosterreide en Palmar) vergaderde. Ook beroepszaken uit het Klei-Oldambt
werden hier behandeld. Het tweede district bestond uit het Ulsder Vijfdedeel,
dat tot het bisdom Osnabrück behoorde. De rechtstoel van Ulsda verhuisde in de
vijftiende eeuw naar Winschoten, die van Reide wellicht naar Finsterwolde.
Bellingwolde en Blijham gingen voortaan een afzonderlijke rechtstoel vormen,
die onder het gezag van de drost van Wedde kwam te vallen. De dorpen aan de
overzijde van de Dollard weden daarentegen vanuit Emden bestuurd. Aanvankelijk
werd nog recht gesproken in Torum, dat tot 1507 één van de drie nedergerichten
van het latere ambt Emden vormde. Het resterende eiland Nesserland werd
vervolgens ingelijfd bij de stad Emden. Het vierde en vijfde district hadden
vanaf de zestiende eeuw de hoofdplaatsen Weener en Jemgum. Of één van de vijf
districten daadwerkelijk uit Westerwolde heeft te bestaan, valt te betwijfelen.
De belangrijkste hoofdelingen van het Reiderland waren in 1325 Nonna Uwinga te
Houwingaham, Uncka Nawada te Kirchborgum (?), Hayko Haykinga te Nendorp en
Aildo Wiarda te Uphusen (bij Emden). De laatste had vermoedelijk bezittingen
bij Ditzum.[9]
In de jaren 1391 en 1420 kwamen de
voornaamste landsbestuurders uit Frala Bomeka of Gata Nomneka Bunde, Wyneko of
Wincke te Ockeweer, Campo te Berum en … Beerta/Ulsda. corrigerenOok de
Addinga’s van Wedde rekenden zich tot dit gezelschap.
De oudste kerken werden centra van proosdijen, vanaf twaalfde
eeuw wereldlijk bezit. 11e/12e eeuw aartsdiakonaten,
aartsdiaken van Frisia was domkanunnik. Proost of deken (niet te verwarren met
proost van kloosters). Die op hun beurt aartsdiaken. Termunten viel onder
Farmsum, waar later Ripperda’s. Oosterreide vermoedelijk afzonderlijk. Hier vierde
in generatie, aartsdiaken te Leer. Door conflicten echter veranderd. advocatura
“Ob das Rheiderland ursprünglich nur ein Sendbezirk war, läßt
isch auch nidht mehr ausmachen” (Van Lengen 2003, 72).
Opvallend zijn overigens de pogingen van de bisschop van Münster om zijn gezag over de Friese kuststreken uit te breiden, nadat hij in 1252/53 de grafelijke rechten in het Eemsland had aangekocht van de familie Calvelage-Ravensberg. Een deel van het kerkelijke gezag lag namelijk in handen van adelijke families die waren beleend met geestelijke ambten, zoals de proosten van Farmsum, Oosterreide, Emden en Weener. Deze families waren loyaal aan de bisschop. De woordvoerders van het Reiderland beklaagden zich dat de kerk van Oosterreide al vier generaties in handen was van dezelfde lekenfamilie, die het kerkenbezit had verpand om hun eigen schulden te kunnen voldoen. En dat terwijl abt van het klooster Porta Maria te Palmar al in 1256 het patronaatsrecht van Oosterreide had verkregen. Tot deze familie behoorde blijkbaar ook de aartsdiaken Johannes de Rethi te Leer, die in de jaren 1265-71 als vertegenwoordiger van de bisschop optrad.[10]
In het Oldambt had men soortgelijke klachten over de
proost van Farmsum. De vermeende misstanden leidden in 1271 tot een opstand onder leiding
van Walbert Eppenga en Hereward Eenoog. Daarbij werden de proosten tijdelijk
uit het land gejaagd en hun steenhuizen vernield. Op zijn beurt deed de
bisschop de inwoners van beide landstreken in de ban en kondigde een
handelsverbod af. Slechts met moeite konden de hoofdelingen uit Oost-Friesland
hun verwanten in het Oldambt en het Reiderland overtuigen de wapens neer te
leggen. Na vijf jaar werd tenslotte de vrede getekend. De bisschop verkocht
weliswaar een deel van zijn bezittingen in het Oldambt en het Reiderland, maar
verkreeg in 1283 alsnog de zeggenschap over de kerk van Oosterreide met het
bijbehorende grondbezit.
De kanunnikencollege’s vermoedelijk soort kiescollege. Vgl.
Loppersum.
…pipo
De grenzen van de rechtstoelen vielen ten
dele samen met die van de proosdijen. Oosterreide vormde in de dertiende eeuw
waarschijnlijk de zetel van een afzonderlijke proosdij, waar ook beroepszaken
uit andere proosdijen werden behandeld. In de veertiende eeuw verhuisde de
zetel van naar Nesse en/of Hatzum, in 1401 zetelde de proost in Hatzum,
omstreeks 1450 werd het ambt waargenomen door de pastoor van Midlum. Het
Over-Reiderland viel vermoedelijk al in de dertiende eeuw onder de proosdij van
Weener en/of Leer. De proosdij Hatzum oftewel Nesse werd in 1464 ingelijfd bij
de parochiekerk van Weener. De ene helft werd voortaan bediend door de pastoor,
die teven proost van Weener was, de andere helft door de vicaris (verbonden aan
het altaar van Maria en Sebastianus). In 1504 werden beide proosdijen verenigd,
maar vanaf 1526 fungeerde de predikant van Pogum en Ditzum als proost van
Hatzum, terwijl drost Eggerik Beninga van Leerort als proost van Weener optrad.
|
Wapen van de gemeente Bellingwedde, ontleend aan het dertiende-eeuwse zegel van het Reiderland |
Enkele dorpskerken uit het ontginningsgebied dateerden uit de
elfde of twaalfde eeuw. Het gebruik van tufsteen, kenmerkend voor kerken van
vóór 1150, kennen we uit Termunten, Noordbroek, Beerta en Bunde. De kort na
1563 afgebroken kerk van Lutke-Termunten bestond grotendeels uit tufsteen,
evenals het in 1829 gesloopte kerkje van Nesserland. In Bunde worden tevens de
resten van een houten voorgangerkerk vermoed, het huidige gebouw dateert van
rond 1200. De kerk van Beerta is aanmerkelijk minder oud: het tufsteen zal
afkomstig zijn van het kerkgebouw in Ulsda. Bij het verdronken dorp Houwingaham
kwam eveneens een brok tufsteen uit de grond.[11] Restanten van
zandstenen sarcofagen uit de elfde of twaalfde eeuw zijn onder
andere
gevonden in Termunten, Midwolda, Eexta, Bunde, Ditzum, Emden-Nesserland, op de
Punt van Reide en op de plek van voormalige kerken te Finsterwolde,
Nieuw-Beerta en Nieuwolda. Twee exemplaren uit Pogum gelden als de oudste van
Oost-Friesland. Ook de romaanse basiliek die in 1276 staat afgebeeld op het
zegel van het Reiderland moet al uit de twaalfde eeuw dateren. Vanaf het midden
van de twaalfde eeuw bouwde men voornamelijk in baksteen. pipo Opvallend zijn
de vrijstaande torens, die grotendeels uit de veertiende of vijftiende eeuw
dateren: Noord- en Zuidbroek, Meeden, Scheemda, Beerta en Winschoten, vroeger
ook Termunten, Borgsweer, Eexta, Oud-Scheemda en misschien Wagenborgen. De kerk
van Woldendorp had een aangebouwde westtoren die in 1850 is afgebroken. De
huidige toren van Finsterwolde (1822) had vermoedelijk eveneens een
middeleeuwse voorganger, die in 1663 werd vernieuwd. Het klooster Heiligerlee
had een klokkentoren, die vermoedelijk omstreeks 1535 wegens bouwvalligheid is
ingestort.[12] In het
Duitse Rheiderland vinden we onder andere vrijstaande torens te Pogum en
Oldendorp. In Weener bevond zich de klokkentoren volgens een zestiende-eeuwse
beschrijving op het oude kerkhof; de huidige toren dateert van 1738. Of de
torens van Ditzum (1846), Holtgaste (1711) en Bingum (1766) middeleeuwse
voorgangers hebben gehad, is niet bekend.
Het eerste klooster dat hier vóór 1204 werd gesticht, Porta
Sanctae Mariae te Palmar (latijn: Palla), lag al midden in het
veengebied, hetgeen ook blijkt uit de naam die duidt op een door water omgeven
stuk land of kwelder (Fries: pôlle). Het bovengenoemde zegel beeldt
misschien deze kloosterkerk uit, maar het kan daarbij ook gaan om een andere
belangrijke plaats, zoals Ulsda of anders Jemgum. pipo …de andere kloosters…
uithoven of voorwerken. Oosterwierum — Eelshuis, Meeden?. Schildwolde — Broke.
Heiligerlee — Westerlee, Lalleweer, Beerta, Blijham?. Grijzemonniken —
Muntendam, Meeden?. Grijzevrouwen — Lesterhuis, Midwolda (mogelijk meerdere).
Palmaer — Bohnenborg. Langen — Nesse. Goldhoorn. Dünebroek. Ergens in
Rheiderland. Patronaat: Westerlee, Holtgast, Marienchor, mogelijk ook
Wagenborgen (proostdij?). Oosterwierum 1319 tot 1480 dubbel, daarna mannen.
Palmar dubbel, goederen te Finsterwolde en Kleiwerum. Dünebroek dubbel. Langen
premonstr. dubbel, na 1481 nonnen, gen. 1255. Reide gen. 1376. dominicanessen.
nakijken AS&V Palmar voorwerk te klein wierum en finsterwolde.
Oosterwierum herrschaftscomplex
plaatsnamen en hoofdelingenfamilies
Corvey