Kornelis ter Loan:

groot man in n klaaingeestege bewegen

Oet: Maandbericht Partij van de Arbeid - Gewest Groningen, maart 1997 (bewaarkte lezen oet campagne veur stoatenverkaizen, Slòchter, 25 februari 1995).

Literatuur en links

Ze haren mie vroagt wat te schrieven over ‘Kornelis ter Loan as politicus’. Moar ik wil eerliek mit joe wezen: doar vaalt nait veul te vertellen. Dat wil zeggen: as n geleerd historicus der n dikke dizzertoatsie over moaken wil, mot hai dat waiten. “t Zel aal zien nut hebben”, zee n vrougere dörpsgenote van mie, dou buurvraauw heur vroug woar of n oortiek tou dainde: “din wait je ja dat je joe hemmeln mouten”.

Aarvenis van Ter Loan kin ook nog wel wat ophemmeld worden. Moar of wie dij dizzertoatsie mit n aander lezen zellen, da’s n aander vroag. Ter Loan was n groot verteller, en zo is hai ons ook in herinnern bleven, moar as politicus haar e meer wat van n krintjekakker.

Doar komt bie, dat zien levensverhoal nait aaltied makkelk te achterhoalen is. Woar d’ol Ter Loan van alles n mooi verhoal moakte, doar dee hai dat ook mit zien aigen leven. Zoals dat gait mit de verteller van n mooi verhoal, gait e wel rais mit woarhaid op loop. En gainain dij hom dat kwoalek nemt.

As geleerde het hai zeker tekörtschoten: hai waarkte gaauw en slodderachteg, was makkelk tevreden en sluig al te voak n ziedpad in. Ter Loan haar n aiwege drang alles wat lös en vast zat te lezen en op koartjes te schrieven. Dij bewoarde hai den in segoarenkistkes dij weer omkiept wör as der n bouk mos kommen. Voak wörren dijzulfde kistkes loater vannijs weer broekt veur n aander bouk. Veul van dij bouken bennen den ook as n ol boerenzolder, vol wörmstekeg antiek dat verbörgen gait onner kaf en moezekeudels. n Stee om te strunen en schiere zoaken te vinden ‑ ik kin der zulf over mitproaten ‑ moar ook te vergeten wat je zuiken zollen.

As veurman van Grunneger Bewegen sprekt e mie haildail nait aan. In tied dat Grunneger aarbaiders perbaairden t verleden te vergeten, deed Ter Loan mit zien doames en heren in Grunneger Verainens alles om dat aigenste verleden te beholden. En dou n nije lichten jongelu op heur menaaier mit t Grunnegs wieder wol, haren ze Ter Loan glad tegen zok. De socialist Ter Loan was, dunkt mie, schietensbenaauwd van poletiek woar of dat zien Grunneger Bewegen te noa kwam.

Ter Loan is veur mie veural de volksman. n Man oet t gewone volk dij de zwoaregheden van t doagelks leven oet aigen aanschaauwen kon. n Man dij opkwam veur dat volk, dij heur t stuur weer in aigen haand geven wol, dij heur leren wol wel zai wazzen en wat heur bestemmen was. n Man dij t volk nait opzetten wol tegen aander mensen, moar dij d’haile gemainschop overtugen wol van t juuste pad. Hai was n geboren schoulmeester dij mit n goud verhoal t volk noar betere tieden laaiden wol.

Schelden en bandiezen was hom vrumd. As vrijdenker schreef hai gain onvertogen woord tegen t christelk geleuf. Staarker nog, hai lait juust zain hou aarmoude mensen vrouger tot geleuf brocht. Zien moe was nog van de zwoare bevindelke richten dij eertieds gangboar was en mit heur verhoalen over God en Oraanje is hai groot worden; drij van zien grootollen waren christelk gereformeerd. Hai koos loater veur SDAP, moar nait zunder omdenkens. t Volk dat terogbleef in d’olle bewegen, in t anarchisme van Domela Nieuwenhuis en Tjerk Luitjes, was hom even laif.

Vrijzinneghaid van boeren en börgers, woar hai as kwoajong mit optrokken was, stond hom noa. En t kerkvolk nam hai allain kwoalik dat ze d’aarbaiders heur recht op n beter leven nait gund wazzen, teminnen nait aan dis kaante van t graf. Hai was gain man van geleufsartikelen en leerstokken. Veur hom telde woarhaid woar hai dij zag. En in SDAP zag hai de toukomst. “Wie hebben zain”, zee e nog vlak veur zien dood, “dat der in geschiedenis van menshaid nog nooit n onderdrukte klazze deur n beveurrechte klazze bevrijd is”. t Volk mot zulf veur zien belangen opkommen, n standpunt, woar hail wat nijmoodse socialisten nog van leren kinnen.

Kornelis ter Loan is in 1871 geboren in Slochter aan Gruindiek. Zien ollen haren wat boerkederij, moar roem haren ze t alderminst. Lutje Kornelis kon goud leren en mog in Hoogezand noar HBS, schoon dat t schoulgeld moar mit muite mist worren kon. Hai luip elke dag op mit febrieksaarbaiders. Dij muiken hom gaauw dudelk hou daip socioale ellènne stak. Heur reloas het n daipe indruk op hom moakt. Zien schoulkamroaden kreeg e zo gek, dat zai soamen mit hom noar n tousproak van Domela luustern gingen. Lopend ging e ook noar kerkdainsten in Noordbrouk, woar n vrijzinnege domie doudestieds wel hoast t ongeleuf preekte. Overtuugd deur bouken van Multatuli wör e langzoamaan vrijdenker. Gehailontholder was e al deur verhoalen van zien moe.

Zien eerste betrekken kreeg e ‑ achttien joar old ‑ as schoulmeester in Noordbrouk, dou in Sapmeer, doarnoa mos e in dainst. Dou hai doar weer outkwam, kreeg e mit zien twintegste n betrekken in n Daam as leroar. Ondertied was e in oavenduren hoofdredakteur bie de Nieuwe Damster Courant, n links-liberoal bloadje en moakte hai recloame veur vrijzinneg-democroaten. Geregeld kwam hai ook in Hoogezand woar hai mitmoakte hou vergrelde aarbaiders waarfboas Edske Smit ophangen wollen. Smit haar n zeun van ain van zien aarbaiders in t wotter stuurd, schoon dat mit cholera besmet wezen zol. Veur Ter Loan was dat ain van de aanlaidens om lid te worden van Domela’s Sociaal Democratische Bond. Moar Edske Smit het der juust nait veul van leert. Mien aigen opa dij as boerenzeun in Stad noar schoule ging, luip d’ol boas n moal tegen t lief. “Hou vinst t hier?”, vruig d’ol. “Nou, stinken dut dat wotter wèl”, zee kwoajong. “Joa, moar naargens worn mensen ook zo old as hier”, duurde d’ol dou nog te zeggen. Hai haar der, dunkt mie, nait veul van begrepen.

In 1893 nam Ter Loan n boan in Dordrecht aan, moar nait veur laank. Hai ging noar Arnhem, dou noar Sluis en tot slot in 1901 noar Delft. Intied was t traauwd mit zien olle vrundin Ida Groen oet Noordbrouk. t Schient dat hai al weer in poletiek teleursteld was. Zien lidmoatschop van de Sociaal Democratische Bond haar e ‑ noar aigen zeggen ‑ in 1894 opzegd dou dizze partij zok van t parlementaire stelsel ofkeerde. Soamen mit schoulmeester Herman Groustra van Schewòlle störte hai zok in de ‘Vrijlandbeweging’. Zai wollen, nou t socialisme hier mislukt leek, n kelonie in Oafrikoa stichten. Moar zo wied kwam t natuurlek nait en Ter Loan wör weer lid van n poletieke partij. Nait van SDAP, zoas e zulf op zien olle dag vertelde, moar van n links splintergroepke: de Socialistenbond. Net op tied veurdat t partijbestuur van de SDAP der locht van kreeg, stapte hai noar dij partij over. Zodounde kon hai zok in t veurjoar van 1901 kandidoat stellen veur Twijde Koamer.

Nederland haar doudestieds nog n districtenstelsel, geliek as in Engeland, en veul aarbaiders haren nog gain stemrecht. SDAP was op zuik noar n geschikte man veur t district Hoogezand, dou der n braif kwam van onze 29-joarege schoulmeester oet Delft. “Ik ben te Slochteren ... geboren en grootgeworden”, schreef hai strebant, “en beweeg mij onder de Groninger landbevolking dus als in mijn natuurlijke omgeving. Daar mijn vader te Slochteren klein-landbouwer is ... zal het mij weinig moeite kosten het vertrouwen te winnen van een zeer groot aantal boerenarbeiders en klein-landbouwers ... De bevolking is daar zo ver of bijna zover”. Moar t partijbestuur vertraauwde t nait. Zai konnen hom wel, moar wozzen nait ainmoal of e lid was. En dou e dat wel bleek te wezen, besloten ze hom doch moar nait te nemen.

Doar hadden ze boeten man zulf rekent. Ter Loan gaf n taiken aan zien olle vrund Jacob de Groot, febrieksaarbaider in Foxhol en veurzitter van SDAP kiesverainen. Dij dee op zien beurt of e van niks wos en nuimde ook Ter Loan as geschikte kandidoat. Soamen mit oafdailen Slochter wos De Groot dizze kandidatuur deur te drokken, woardeur t partijbestuur veur t blok kwam. Eerste tied trokken ze hakken op. Zai laiten Ter Loan zien gang goan, moar stuurden gain sint. Nait eerder as dou hai d’eerste ronde wonnen haar en der n herstemmen kommen mos, kreeg e steun. En wat gain aine verwacht haar, gebeurde: jongkerel versluig t vrijzinnege Koamerlid veur wel e vrouger zulf recloame moakt haar. Benoams zien anti-militarisme sprak t kaizersvolk aan. Hai mos zulfs nog joareg worden veurdat e ‑ daarteg joar old ‑ in Twijde Koamer benuimd worden kon.

Binnen de partij vertraauwden ze hom eerst moar haalf. Boeten onderwiezersverainen en gehailontholders dee hai ook ain en aander veur de Bond voor Dienstplichtigen. Sunds zien dainsttied haar hai zok de misstanden in t leger aantrokken. Moar omreden dat ook anarchisten en aandern lid wazzen van dizze Bond, kreeg hai t mit Troelstra aan stok. “Dat gaat toch niet meer!”, mainde Troelstra, “dat enkelen onzer partijgenoten ... zullen optreden in gezelschap van personen die zich tegenwoordig alle moeite geven de SDAP van verraad te beschuldigen”. Mit de joaren wos hai deur haard te waarken doch t vertraauwen van aander fraktieleden te verdainen. Hai wör siktoaris van fraktie en spreker veur onderwies en legerzoaken. Als legerwoordvoerder dee hai veul veur mensen, doarom nuimden ze hom wel “voader van de soldoaten”. Tegelieks was hai ain van de belangriekste laaiders van ‘t gebroken geweertje’. Nationalisme, zoals hai dat oet zien jonge joaren kon, was doartegen veur hom t begun van oorlog. In 1925 sprak hai over ontwoapen op n kongres van SDAP en NVV. En zulfs in zien Grunneger Woordenboek lezen wie onderhaands dat socialisten veur ontwoapenen bennen.

In t algemain was Ter Loan meer n man van t fiene waark as van grode lienen. Zien zemelachtege biedroagen aan de Koamerdebatten bennen sikkom nait te lezen. t Belangriekste waark, woaronder t kontakt mit partij-ofdailns, dee hai dìnkelk in stilte. En dou hai vanwege zien leeftied noa zesendarteg joar in 1937 opstappen mos, zel dat nait veul Koamerleden speten hebben.

Tougelieks vinnen wie hom ook in gemaintepoletiek. Eerst as roadslid in Den Hoag, woar hai hìn verhoesd was. Hai was eerste SDAP-er in gemainteroad en onder zien touzicht begon Willem Drees zien poletieke loopboan. Mensen wozzen hom wel te vinden: trappen van zien bovenwonen zaten asmids vol mit lu dij zien hulp vrougen.

In 1914 wör hai benuimd tot börgmeester van Zaandam. Dat hai juust wör oetkozen als eerste SDAP-börgmeester in Nederland, huft ons ondertied nait meer te verboazen. Dij dege deegliekhaid, dij Grunnegers zok geern toudichten, was hom op t lief schreven. As börgmeester dij boven partijen heurt te stoan, leek hai bezunder geschikt. n Poar moal het zien optreden börgerij aargert: hai vlaagde nait op keuneginnedag, dee waaineg tegen waarken op zundag en het n moal onderkroepers bie n stoaken wegstuurt. Maor in loop van joaren wör hai zulf n modelbörger dij gain partij meer koos. Veur veul aarbaiders was Klaas ter Laan ‑ zo wör hai hier nuimd ‑ n kerel dij gewoon bie t heersend gezag heurde.

Noa zien pensioun in 1937 verhoesde hai noar Wassenoar en gaf al zien tied aan Grunneger Bewegen. In zien Hoagse joaren was hai al begund te verzoamelen. Zien Grunneger woordenbouk was kloar in 1922 en wör zeuven joar loater drokt. Eerst was doar gain geld veur. Roosje Vos van de communisten zee zulfs in Stoatenvergoadern “dat een leider van de sociaal-democratische beweging zijn tijd beter had kunnen besteden in het belang van de arbeidersklasse”. Volgens heur was dit allain moar t bevörderen van ‘provincialisme’ en kon Pervinzie moar beter törf veur waarklozen kopen. Moar Ter Loan was al weer begund mit aander bouken en wör in 1930 ook veurzitter van Algemaine Verainen Grönnen. Tien woordenbouken en noaslagwaarken het hai schreven en zo’n fatteg aandere boukwaarken van wizzelnde kwaliteit. Tot zien dood in 1963 waarkte hai laange doagen van acht uur smörns tot haalf elven soavends.

Ter Loan stait in onze pervinzie voak op n voutstok. Moar is dat terecht? Zien poletieke leven as jongkerel is zeker muite weerd. Zien eerste bouken ‑ benoam t woordenbouk ‑ bennen ook zien beste. Hai blieft boetendes n hail bezundere kerel. Moar wieder bekroepen mie twievels.

Ter Loan het, schient mie tou, Grunneger cultuur op n achterstand brocht deurdat hai zok op dialect en folklore bepoalde. Zien recloame veur t Grunnegs aigene is goudkoop en het onze provincie daiper in t culturele isolement brocht.

As ik bie veurbeeld lees hou Ter Loan op Fraize congrezzen spiekerhaard mainde dat Grunnegers niks mit Fraizen te moaken haren omdat zai ‘Chauken’ waren, den bekroept mie n gevuil van ploatsvervangende schoamte.

In veul opzichten kin Ter Loan gelden als n veurloper van dij onneuzele gemainzoamhaid dij ons dörpsbestoan vergaalstert en onze radiokanoalen slempt, dij loije tevredenhaid mit joezulf dij alle oaventuur en daipte in t leven wegnemt. De noablui van n achteroetkrabende streekcultuur, even lanterg en oldsk as menneg jongbejoarde zanger in n Oost-Grunnegs shantykoor. Bewondern veur Ter Loan als n groot man, zegt doarom veul over de klaainhaid van t Grunneger cultuurbeleven.

Loaten wie dij woarhaid doch onner ogen zain: onze Grunneger toal gait verdwienen. Wie waiten allenneg nait hou laank dat ìnde duren zel. En wie kinnen ten hoogsten hopen dat onze kinner en klaainkinner nog wat van dij olle verhoalen verstoan en noavertellen kinnen. Dou ik kwoajong was, haren wie pelzaaier om t zeuntje van dokter, dij Grunnegs leren wol. Hai haar gain boksen en stevels, moar ‘leerzen’ en n ‘brouk’. Vandoag heur ik olders dat zeggen, dij zulf zuneg Hollands kinnen. t Gait haard, haarder as wie willen. Wie kinnen ons krampachteg vastholden aan t verleden mit Ter Loans Woordenboek in haand. Onze schievers kinnen zok drok moaken veur t gebroek van veul olle en stoere woorden dij aal minder begrepen worden. Moar helpen zel t nait.

n Oortiek geft aan dat je joe hemmeln mouten. Aarvenis van Ter Loan ploagt ons as dij oortiek. n Poletiek van krintjekakkers, n waitenschop van segoarenkistkes en n cultuur van dialectverplegers. t Is nait meer van dizze tied, moar t wil ook nog nait overgoan.

Dij aandere Ter Loan, volksman en schoulmeester, dij blieft veur mie muite weerd. In zien leven en waark zitten aaltied weer klaaine verrassens, nije vondsten en wegstopte köstelkheden. Hai nemt mensen zo as ze bennen, hai luustert en dut recht aan heur verhoal. Moar hai vertelt ook zien aigen verhoal over hou t vrouger was en hou t loater worden kìn.

Op zien negentegste verjoardag vruig Haagse Courant noar zien ideoalen: “Ja, er zijn nog idealen. Het verschil is dat ze vroeger uit direct gevoelde nood ontstonden. Veel van de practische wensen zijn nu vervuld. De nieuwe idealen omspannen de wereld en spreken daardoor minder aan, maar ze zijn er en ze zijn in feite groter”. Dat is ook Ter Loan, ten vouten oet.

Otto S. Knottnerus

Literatuur en links:

R. Brouwer et al., Een mens komt dagen te kort. Over Kornelis ter Laan 1871-1963, Veendam 1990 (Museumreeks, dl. 10). Klik hier.

O.S. Knottnerus, ‘Klaas ter Laan’. In: J. Houkes et al. (red.), Een eeuw socialisme en arbeidersbeweging in Groningen, Groningen 1986, p. 131-134.

O.S. Knottnerus. ‘Kornelis ter Laan’. In: Biografisch woordenboek voor de geschiedenis van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland, deel 1 (1986), p. 65-66. Klik hier.

Stip ter Laan, ‘Kornelis ter Laan: voor het eerst in Den Haag’.

K. ter Laan, Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid, 1952. Klik hier.

P.J. Meertens. ‘Kornelis ter Laan’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 1964-1965, p. 85-95 (met korte bibliografie). Klik hier.

Knelis ter Loan (Dideldom.com)

Trefwoorden: Kornelis ter Laan, K. ter Laan, Groninger Beweging, Nieuw Groninger Woordenboek