De
korenmolens in Oost-Groningen vóór 1855:
Met een overzicht van de molens in de gemeente Menterwolde
Door Otto S. Knottnerus
De oudste korenmolens in Oost-Groningen dateerden
vermoedelijk uit het einde van de veertiende eeuw. Daarover zijn echter geen
berichten bewaard gebleven. De oudste vermelding van een molen komt uit
Zuidbroek, waar de molenaar in 1498 jaarlijks een hypotheekrente moest betalen
aan de invloedrijke familie Rengers, die nogal wat bezittingen de omgeving van
Slochteren had. Waar deze molen stond, is onduidelijk. De molen aan de
Heiligelaan (bij het begin van de Galgeweg) wordt voor het eerst in 1573 genoemd.
Hij stond op een natuurlijke hoogte vlak bij een middeleeuws kerkhof waar
volgens de overlevering eerder de Zuidbroekster kerk heeft gestaan. Het land
waarop de molen was gebouwd, bevond zich vermoedelijk in bezit van de kerk. De
hele buurt stond bekend als de Molenhorn.[1]
Daarnaast was er in 1628 sprake van een kleinere molen elders in het dorp,
wellicht in de omgeving van de Hervormde Kerk of bij de Dokstraat, waar
omstreeks 1990 drie molenstenen werden gevonden.[2]
In Noordbroek stonden meerdere molens; één daarvan werd in 1554 bediend door
Hylcke Emmen en in 1570 door zijn stiefzoon Ebbe Memmens.[3]
|
|
|
Standerdmolens
bij Groningen, 1572 (naar
Hohenberg en Braun) |
Ook elders in het Oldambt en in Westerwolde worden in de zestiende eeuw
molenaars en hun molens genoemd. Een zekere Engelke Mulder bezat omstreeks 1520
twee percelen land in Termunten en Baamsum.[4]
Deze molen was volgens oude kaarten aan de noordkant van het dorp te vinden; in
de achttiende eeuw is hij verplaatst naar de zuidkant (Bongiusweg).[5] De molen van Midwolda
stond op het land van het Grijzevrouwenklooster en was eigendom van de kerk.
Hij werd in 1564 voor 140 Emder guldens verkocht om de kosten van het
dijkonderhoud te kunnen voldoen.[6]
Een balk uit de oudste standerdmolen van Scheemda (aan het Molenpad) droeg het
jaartal 1480.[7] Beide molens
stonden op een natuurlijke hoogte aan de rand van de Dollard; de molenberg van
Midwolda is nog aanwezig. De molen van Nieuw-Scheemda wordt in 1598 voor het
eerst vermeld, maar bestond vermoedelijk al langer; hij stond in de Molenhorn
te ‘t Waar direct achter de toenmalige zeedijk, waarschijnlijk op het land van
de pastorie.[8]
|
Molens te Winschoten op een historieplaat uit 1583 |
Winschoten had maar liefst drie molens; ze worden afgebeeld op de
bekende historieplaat van de slag bij Heiligerlee in (1583). Eén daarvan was in
1587 te vinden op de ‘Moelenborch’ in het Ronde Loeg, niet ver van de Hervormde
Kerk. Dit zal de kleine molen aan de Vissersdijk zijn, die in 1760 werd
gesloopt. Ook deze molen stond op pastoriegrond. De beide andere stonden aan de
Binnenvenne (de Buijtenste of Noordermolen) en in de Molenhorn.[9]
Een andere molen die in 1568 wordt genoemd, bevond zich in Westerlee bij het
kloostervoorwerk De Smacht.[10]
De molen van Bellingwolde komt voor op een kaart uit 1595, maar hij was al in
1577 aanwezig; deze molen stond bij de oudste Dollarddijk ter hoogte van de
Hervormde Kerk, dus op het kerkenland.[11]
De molen van Wedde dateerde eveneens uit 1577; hij is rond 1600 door
oorlogshandelingen verloren gegaan.[12]
Dat laatste geldt ook voor een molentje te Lutjeloo dat op de bovengenoemde
kaart van 1595 staat afgebeeld. Net over de grens in Bunde werd al 1530 één van
de bestaande kleine molens door een grotere vervangen.[13]
De eerste korenmolen van Vlagtwedde, genoemd in de jaren 1568/69, schijnt later
weer verdwenen te zijn; misschien was het een rosmolen die werd aangedreven
door een of twee paarden.[14]
Ter vergelijking: de eerste windmolen in Emden wordt genoemd in 1431,
in 1570 waren er vier of vijf. Tot 1615 verdubbelde dit aantal. Eén van de
eerste molens in de stad Groningen wordt genoemd in 1459. Rond het midden van
de zestiende eeuw had Groningen minstens veertien windmolens, waarvan er negen
buiten de stadswallen stonden. In 1634 bevonden zich vijftien korenmolens
binnen de wallen en nog eens drie industriemolens daarbuiten.[15]
De oudste molens op het platteland worden vermeld in Jemgum (1448), Loquard
(1465) en Holwierde-Katmis (1473).[16]
Op de fantasievolle kaarten van het verdronken Dollardgebied, gemaakt naar een voorbeeld uit 1574, worden eveneens meerdere molens afgebeeld. De bewaarde kopieën uit de zeventiende eeuw tonen windmolens in Termunten en Woldendorp (beide bij de zeedijk), Wagenborgen, Noordbroek (Zuidermolen), Muntendam, Scheemda, Midwolda en op de kloosterboerderij Grashaus Dünebroek. In Bunde staan twee molens getekend die ook op de beroemde landkaart van Ubbo Emmius uit 1595 voorkomen; één daarvan (de Wippinger Windtmolen) was echter al in 1594 afgebroken en voor 349 daalders verkocht aan twee ondernemers uit Friesland. De verdwenen molens zouden te vinden zijn geweest bij Finsterwolde, Nieuw-Beerta en het omstreeks 1540 verlaten dorp Oosterreide. Maar dat gegeven zullen we allicht met een korreltje zout moeten nemen.[17]
Kloosterbezit en kerkenland
|
Standerdmolen te Zuidbroek, ca. 1685 |
De oudste windmolens waren vermoedelijk maar klein: een aantal daarvan
is al in de zestiende eeuw door grotere exemplaren vervangen. Meestal stonden ze
op een molenberg aan de dorpsrand of aan de zeekant, waar ze zo veel mogelijk
wind konden vangen. Het waren allemaal standerdmolens: het mechaniek was ondergebracht
in een grote houten kast die boven op een vierkante stellage was geplaatst. Alleen
het klooster Ter Apel had een waterradmolen, die in 1466 werd vernieuwd en bij
die gelegenheid tevens van een oliemolen werd voorzien.[18]
In de steden waren enkele torenmolens met een draaibare kap te vinden. De molen
op de ‘Ulentoren’ in Groningen (bij het Schoolholm) is al naar enkele jaren
weer verdwenen. Hij werd in 1543 in opdracht van een zekere Willem van Larrelt
(bij Emden) gebouwd. De Grote Molen op de stadswallen van Emden heeft het
langer volgehouden; hij werd gebouwd in het begin van de zeventiende eeuw en
afgebroken rond 1800.[19]
Een aantal van deze molens stond op het kloosterland. Waarschijnlijk
hebben de kloosters een rol gespeeld bij de bouw van de eerste molens, zoals
dat ook in Oost-Friesland het geval was. Zo was het de abt van het klooster
Thedinga die in 1448 een windmolen op de dijk bij Jemgum liet zetten. Ook in
Appingedam was de molen van het Franciscanerklooster vermoedelijk de oudste. De
tweede molen, gewijd aan St. Nicolaas, was eigendom van het in 1482 opgerichte
bakkersgilde. Beide worden genoemd in 1501.[20]
De meeste molens stonden echter op kerkenland, bijvoorbeeld in Zuidbroek en in
Meeden. De landerijen van de kerk golden als een neutraal terrein, waar
ambachtslieden en kooplui zich onder de hoede van de kerkvoogden konden
vestigen. In grotere steden als Groningen en Emden waren de korenmolens op de
vestingwallen oorspronkelijk eigendom van het stadsbestuur, dat ook de
reparaties betaalde.
De belasting op het gemaal
Nadat Groningen in 1594 tot de Republiek der Verenigde Nederlanden
toetrad, werden net als in de andere gewesten speciale belastingen ingesteld
waaruit de kosten van de oorlog met Spanje moesten worden gefinancierd. De
belangrijkste daarvan was zogenaamde belasting op het ‘gemaal’, die niet alleen
gold voor het broodgraan, maar ook voor graan dat voor het bierbrouwen werd
gebruikt.[21] Het
dagelijks voedsel bestond gewoonlijk uit zwart roggebrood, gebakken uit van
grof gemalen (gebroken) korrels. In goedkoper brood werd soms gerstemeel of
zelfs bitter smakend paardebonenmeel verwerkt, met name in jaren waarin het
brood duur was; alleen het duurste brood bevatte tarwemeel. Gebroken graan dat
als dierenvoeder diende, werd veel minder hoog belast. Om het voor menselijke
consumptie ongeschikt te maken, moest de molenaar er zand doorheen mengen. Toch
waren er wel arme mensen die daaraan hun tanden waagden. Het meeste brood werd
echter door de bakkers gebakken; de particuliere bakoventjes waren bijna allemaal
verdwenen. Noordbroek had bijvoorbeeld in de zeventiende eeuw een stuk of vier
bakkers en drie brouwers.[22]
Het broodgraan moest gedeeltelijk worden ingevoerd. In het Oldambt
werden vanouds vooral haver en gerst verbouwd; rogge kwam eerder uit
Westerwolde, maar daaraan bestond meestal een tekort. Al in 1483 verscheepte
het Grijzemonnikenklooster van Termunten 250 vaten gerst (zo’n 25.000 kg) naar
Westfalen, om die te ruilen voor tarwe.[23]
Omstreeks die tijd werd nog voornamelijk gerstebrood gegeten, alleen deftige
mensen als kloosterlingen aten tarwe- en roggebrood; pas later kwam roggebrood
in de mode en begonnen de mensen het harde gerstebrood als armeluisvoedsel te
versmaden. Toch werd in hongerjaren als 1587, 1682 en 1698 nog heel wat brood
waarin gerst of bonen waren verwerkt, geconsumeerd.[24]
In de tweede helft van de zestiende eeuw kwam het broodgraan vooral uit
Emden. Deze stad vormde tot op zekere hoogte “het economische centrum van het
Oldambt “(B. Hagedorn). De Oldambtsters kochten hier niet alleen de rogge uit
Westfalen en het Oostzeegebied, maar ook brood dat de stadsbakkers hadden
gebakken. Zelf verkochten ze er zuivel en turf, gerst en spek.[25]
Het Groningse stadsbestuur was dat alles natuurlijk een doorn in het oog, en
men probeerde dan ook de handel op Emden aan banden te leggen. Daarom werd in
1585 een kanaal gegraven dat Oost-Groningen direct met de stad verbond. Dit
kanaal liep via Slochteren en Noordbroek naar Scheemda en Winschoten.[26]
Tegelijkertijd werden sluizen langs de Dollard met kettingen gebarricadeerd.
Dankzij deze maatregelen hebben de Oldambters de weg naar Groningen leren
kennen: ze mogen hun zuivelproducten niet meer naar Emden of andere plaatsen
verschepen. De Oldambtsters ergeren zich daaraan, maar de Groningers lachen in
hun vuistje. Zo vat deze kroniekschrijver Abel Eppens de situatie treffend
samen.[27]
Na de Reductie in 1594 ging het met de handel op Emden verder bergafwaarts. In
1604 ging men ook hier het broodgraan belasten. Acht jaar later maakten
patrouilles met gewapende schepen het smokkelen vrijwel onmogelijk.[28]
Het broodgraan kwam voortaan grotendeels uit de stad Groningen.
De belasting op het gemaal was niet erg geliefd, omdat het dagelijks
voedsel er duurder door werd. De belastingheffing was bovendien uitbesteed aan
particuliere ondernemers, de zogenaamde belastingpachters, die er zelf ook nog
eens beter van werden. Het geheven bedrag werd steeds verhoogd, waardoor
belastingontduiking verleidelijk werd. Om fraude tegen te gaan werd het daarom
in 1611 verboden dat molenaars tevens een bakkerij exploiteerden. Ook mochten
ze geen mout voor de bierbrouwerij produceren. Verder mochten ze geen graan
malen voor de verkoop of hun vee met hun eigen meel voeren. Ze moesten kortom
genoegen nemen met het loon dat ze verdienden door het graan van hun
dorpsgenoten te verwerken. Deze maatregelen leidden uiteraard tot protesten van
de molenaars en bakkers.
Toen de nieuwe regels nog niet afdoende bleken, besloten de Staten van
Stad en Lande in 1628 speciale belastingcontroleurs aan te stellen, de
zogenaamde ‘cherchers’, waarvoor naast iedere molen een woning werd gebouwd.
Deze simpele chercherswoningen stonden ook wel bekend als ‘sarrieshutten’. Het
woord chercher, in Groningen verbasterd tot sarries, is vermoedelijk
ontleend aan het Oud-Franse woord chercheur ‘inspecteur, controleur’, of
aan het woord commissaire ‘iemand belast met een opdracht’.[29]
Wie graan wilde laten malen, moest eerst naar de plaatselijke ontvanger of collecteur
om de belasting te betalen. Pas daarna mocht men het graan naar de molen
brengen. De chercher controleerde vervolgens of alles in orde was. Het provinciebestuur
stond garant voor de veiligheid van de cherchers. Een gevelsteen met het
provinciewapen en het onderschrift ‘sauve garde’ (vrijgeleide) gaf aan dat men
het niet moest wagen hen lastig te vallen. De cherchers werden geregeld
overgeplaatst naar een ander dorp om fraude te voorkomen, overigens niet altijd
met het gewenste resultaat.
|
Chercherswoning of sarrieshut volgens het bestek
van 1630. De halfsteens zijmuur is versterkt met drie houten stijlen, die de
muurplaat ondersteunen. De ingang bevindt zich in de achtergevel, die
gedeeltelijk met planken is betimmerd. (Getekend naar Poppen, De belasting op het gemaal, p.
182-183). © Otto S. Knottnerus |
|
Het salaris van de cherchers en het onderhoud van hun woningen kostten natuurlijk
een lieve duit. Daarom werd tegelijkertijd besloten dat een deel van de
bestaande molens moest worden afgebroken, zodat er minder cherchers hoefden
worden benoemd. De eigenaars ontvingen een schadevergoeding. Ook de overgebleven
molenbezitters die profiteerden van het wegvallen van hun concurrenten moesten
daaraan meebetalen. Ook hiertegen kwamen natuurlijk de nodige protesten. Met
name de Ommelander jonkers hadden nogal wat bezwaren. Veel mensen durfden niet
te solliciteren naar de functie van chercher “uijt vrese van doot geslagen te
worden”.[30]
Een sarrieshut bij iedere molen
Dankzij een nieuw boek van hobbymolenaar Bob Poppen te Uithuizen zijn
tal van gegevens over de sarrieshutten en de belasting op het gemaal sinds kort
voor iedereen toegankelijk.[31]
Ook over de verschillende molens kunnen we hierin een en ander vinden. Het
vergt weliswaar het nodige gepuzzel om de gegevens op een rijtje te krijgen. De
schrijver heeft dan ook niet de pretentie dat zijn boek volledig is.
Op het grondgebied van Menterwolde werden - zo lezen we bij Poppen - in
1628 vijf chercherswoningen gebouwd: twee in Noordbroek, één in Zuidbroek, één
in Muntendam en één in Meeden. Drie molens moesten worden afgebroken. Elders in
Oost-Groningen sneuvelden vier molens, namelijk in Midwolda, Finsterwolde,
Beerta en Westerlee.[32]
De grootste molen van Winschoten (vermoedelijk in de Molenhorn) werd voortaan
gebruikt als runmolen: hij verwerkte eikenbast ten behoeve van de leerlooierij.
Hij was vermoedelijk nog in 1665 aanwezig en werd toen weer als korenmolen
gebruikt. Er was tenminste sprake van drie korenmolens die vanwege de Münsterse
bezetting onklaar werden gemaakt.[33]
De windmolen van Westerlee en rosmolen uit Kolham werden overgebracht maar de
nieuwe vesting Langakkerschans (Nieuweschans), een andere rosmolen ging naar
Bourtange. Een particuliere rosmolen op de kloosterboerderij van Heiligerlee,
nog daterend van vóór 1594, mocht voorlopig blijven staan.[34]
Het waren vooral de kleinste molens die werden gesloopt. De meeste
molens komen al voor op de provinciekaart van Barthold Wichering uit 1616, maar
de later afgebroken molens ontbreken grotendeels, vermoedelijk omdat ze minder
belangrijk waren. Van een aantal molens is de lokatie bekend. De gesloopte
molen in Finsterwolde - de kleinste van de beide korenmolens - stond
buitendijks ten noorden van de Hervormde Kerk: de fundamenten zijn in 1821
terug gevonden. De overblijvende molen lag direct achter de zeedijk in het
westen van het dorp.[35]
De gesloopte molen van Beerta zal eveneens bij de kerk hebben gestaan. Beide
waren al oud, zodat hun taak gemakkelijk door de tweede molen van het dorp kon
worden overgenomen. In Midwolda werd de kleinste molen afgebroken: de grote
molen bleef bestaan. Niet genoemd wordt de molen op het ‘Molenheem’ te Dallingeweer
- wellicht een rosmolen: die was vermoedelijk al eerder verdwenen. Dat gold
blijkbaar ook voor de rosmolen in de Schans van Reide, die na een stormvloed in
1597 moest worden vervangen. De schadevergoeding die de molenaars van
Woldendorp en Termunten moesten betalen, heeft wellicht met dergelijke molens
te maken die in de slotfase van de oorlog met Spanje zijn vernield.[36]
De molens van ‘t Waar, Nieuwolda, Wagenborgen, Woldendorp, Termunten en Scheemda
bleven ongemoeid, al moesten de eigenaren van de drie laatste wel meebetalen
aan de schadevergoeding voor hun minder fortuinlijke collega’s. De molenaar van
Woldendorp kreeg bovendien toestemming zijn molen te verplaatsen naar een
betere locatie in het centrum van het dorp.[37]
Een eerste serie sarrieshutten werd in 1628 ingericht; de meeste werden
twee jaar late volgens een gestandaardiseerd bestek gebouwd. Het werk werd
gegund aan een aannemersconsortium dat in de hele provincie werkzaam was. De kwaliteit
van het geleverde werk was echter belabberd, zodat werd geklaagd over de “quade
timmeringe der cherchers huijsen”. De halfsteens zijmuren moesten al in 1632
vervangen worden.[38] In het
totaal werden in de beide Oldambten zestien molens voorzien van een sarrieshut,
terwijl er acht werden stilgelegd.
De molens in Menterwolde
|
|
|
Molens te Noordbroek |
Noordbroek was toentertijd een van de grootste dorpen van het Oldambt
en telde maar liefst drie molens, even veel als Winschoten. In de doopboeken
van de Hervormde Kerk vinden we de namen van de molenaars: Peter Hinrickx, Ubbo
Hendrickx en Wiert Frans. Gedeputeerde Staten bepaalden in 1628 dat ‘de
kleenste’ of ‘middelste meule’ moest worden gesloopt. De eigenaar ontving
daarvoor 945 gulden schadevergoeding met nog eens 262 gulden voor zijn woning.
De eigenaren van de de ‘Suyderste’ en de ‘Noorder meule’ moesten daaraan
respectievelijk 500 en 150 gulden bijdragen. Blijkbaar was de te slopen molen -
mede gezien de hoge schadevergoeding - nog in uitstekende staat. De eigenaar
Berend Heyens vroeg zich dan ook af of men niet beter de Noordermolen kon
slopen. De Drost van het Oldambt en de gezamenlijke ingezetenen van Noordbroek
ondersteunden zijn verzoek. Gedeputeerde Staten gingen tenslotte akkoord, mits
de eigenaar van de Noordermolen er ook mee in zou stemmen. Blijkbaar gebeurde
dit. Maar de ‘Noorder Provincie Molen’ moet nog wel een tijdje dienst doen,
omdat de Zuidermolen (de ‘groote molen’) nog niet ‘vaerdich’ was. De geplande
verkoop in april 1629 ging niet door. We zullen deze eerste Noordermolen wellicht
in de omgeving van de Noorderstraat moeten zoeken. De Zuidermolen stond
daarentegen op een verhoging van 1.50 m bij de huidige tennisbaan (vandaar de
straatnaam Molenberg).[39]
Ook in Zuidbroek moest de ‘kleenste’ molen er aan geloven. Hier
ontving de eigenaar al in november 1628 446 gulden voor de afgebroken molen en
262 voor het huis. De eigenaar van de ‘groote Meule tot Suydbroeck’ droeg 150
gulden bij. Deze grote molen stond zoals gezegd aan het begin van de Galgeweg.
Het voornemen om die alsnog te verplaatsen, werd door de provincie verboden. De
molen te Muntendam bleef eveneens bestaan. Hij wordt voor het eerst
vermeld in 1615; de eigenaar was toen een zekere Jasper Dercks. Deze molen
stond op het voormalige kloosterland van Termunten in de omgeving van het Loeg
of de Kerkstraat. Pas na de aanleg van het Muntendammerdiep in 1637 verhuisde
de molen naar Tussenklappen O.Z. (vlak bij Schaifklabbe). Op een kaart uit 1652
is de verplaatsing al een feit.[40]
In Meeden stond de ‘kleenste Meule’ zo’n 150 m ten noordwesten
van de Hervormde Kerk aan de Oudeweg (nu Kerkstraat). Deze weg dateerde nog uit
de middeleeuwen en vormde de verbinding met het oude dorp Meeden dat in de
vijftiende eeuw vanwege wateroverlast verlaten is. Deze kleinste molen was ooit
gebouwd op het land van de Vicarieheerd (Hereweg 270); de pachtsom kwam ten goede
aan de kapelaan. Vermoedelijk was dit de oudste dorpsmolen, hij komt ook voor
op de provinciekaart van Wichering uit 1616. Blijkbaar werd de molen al een
tijdlang niet gebruikt. Er werd tenminste gesproken over de afbraak van ‘d’ene
die niet maelt’. De jonge eigenaar Hemmo Luirts ontving 413 gulden en nog eens
145 gulden voor het huis. Zijn bejaarde collega Pieter Harkens verhuurde hem
vervolgens de ‘groote meule op de Meden’. Als eigenaar moest Harkens 300 gulden
bijdragen om Luirts schadeloos te stellen. De grote molen stond ‘op de
Mollenbarch’ oftewel ‘aan de Meulenlane’, in een buurtschapje dat bekend stond
als de Mollenkluft of Molenhorn. Hier was later de molen ‘Rijzende zon’ te
vinden. De ‘olde Mollers campe’ wordt nog één maal in 1646 genoemd.[41]
|
Dorpscentrum Meeden De in 1628 |
|
Smokkel en sluikerij
Omstreeks dezelfde tijd benoemde het provinciebestuur tientallen
cherchers, waarvan het salaris voor de helft werd betaald door de
belastingpachters. Een zekere Lucas Janssen was eerst chercher te Muntendam
vóór hij in maart 1630 werd overgeplaatst naar Noordbroek; hij werd opgevolgd
door Isebrant Jacobs. In Zuidbroek en Meeden werden in 1630 Claes Hermans en
Nanne Egberts aangesteld. Het is ondoenlijk alle namen van deze cherchers te
geven: ze werden geregeld overgeplaatst naar een ander dorp om te voorkomen dat
ze met de molenaar en diens klanten onder één hoedje speelde. Hun bouwvallige
huisjes moesten om de haverklap gerepareerd worden. In tegenstelling tot veel
andere mensen konden ze enigzins lezen en schrijven, maar ze hadden rotbaan en
werden door de overige dorpsbewoners met de nek aangekeken. In feite was de
chercher de ‘bonte hond’ van het kerspel. Alleen dankzij de bescherming van
hogerhand kon hij zich handhaven: een molenaar die het in 1678 gewaagd had de
cherchersvrouw in Groningen een “hoer ende vercken” had genoemd, werd streng
gestraft. De meeste mensen gingen er stilzwijgend van uit dat de chercher niet
eerljk was. “De bakker, de mulder en de sarrie, ‘t is aalmoal ain pakkelarrie”,
luidde een oud rijmpje dat rond 1900 in Zuidhorn werd genoteerd.[42]
In 1662 werd dan ook besloten de cherchers af te schaffen, omdat hun optreden
alleen maar tot méér fraude zou leiden. De belasting werd vanwege de
economische terugval tijdelijk verlaagd. Dat bracht overigens geen verbetering.
Drie jaar later werden ze opnieuw in dienst genomen, maar ze moesten voortaan
wel hun eigen woning onderhouden. Tijdelijk kreeg Noordbroek zelfs een derde
chercher, die in 1669 bij de Zuidermolen werd gestationeerd.[43]
Niet overal werd de belasting op het gemaal ingevoerd. In Westerwolde
en in heerlijkheid Blijham en Bellingwolde ging men op de oude voet door.
Daardoor was het meel hier een stuk goedkoper, hetgeen de smokkel weer in de
hand werkte. De molenaars betaalden uitsluitend ‘windgeld’ aan de overheid. Er
stonden bovendien veel minder windmolens dan in het Oldambt. Op de
eerdergenoemde kaart uit 1595 komen - behalve de molen van Bellingwolde - uitsluitend de beide molens te Wedde voor.
Later zijn deze molens weer verdwenen. Verder stond er een windmolen op het
Grashaus Dünebroek, net over de grens bij Hamdijk (nog genoemd in 1824). De
erfpachter van dit voormalige klooster - Gese Westerhuis, weduwe Johan Reinking
- was tevens (mede)eigenaar van de dorpsmolen in Bellingwolde. Ze beweerde in
1628 geen windgeld te hoeven betalen; dit op grond van een oude akte uit 1577.
De erfgenamen van rechter Caspar Prenger meenden eveneens te zijn vrijgesteld.
Dit voorrecht kon hun niet worden ontzegd: nog in 1788 hoefde de molenaar van
de Hofkermolen (de molen bij het kerkhof) geen windgeld te betalen. De molen
was toen al lang verplaatst naar de Hoofdweg. De aanleiding voor het protest
van mevrouw Westerhuis was vermoedelijk de bouw van een tweede molen te
Bellingwolde in 1627. Het initiatief daarvoor kwam van Hendrik Hendriks
Kenneken, een handige ondernemer die zich als proviandmeester bezig hield met
de bevoorrading van de garnizoenen van Oude- en Nieuweschans. Kenneken was een
schoonzoon van rechter Prenger; hij exploiteerde de korenmolens in de beide
vestingen en trad ook op als aannemer bij de bouw van vestingwallen, dijken en
sluizen.[44]
Dergelijke ondernemers maakten zich in de zeventiende en achttiende eeuw steeds
vaker meester van het molenbedrijf (bijvoorbeeld in Noordbroek, Winschoten en Pekela).
Ook elders in Westerwolde werden omstreeks die tijd nieuwe molens
gebouwd. Blijham kreeg pas in 1611 een eigen windmolen, Onstwedde in 1617,
Vriescheloo in 1618 en Vlagtwedde in 1632. De molen van Vriescheloo - die ook
het dorp Wedde bediende - werd vernieuwd in 1631, nadat de oude molen naar
Bellingwolde was verkocht. De Bourtanger windmolen dateerde uit 1654; de molens
van de beide andere vestingplaatsen Oude- en Nieuweschans werden toen eveneens
vervangen. De nieuwe molen van Oudeschans was een stuk groter dan de oude,
zodat de molenwerf moest worden uitgebreid. De nieuwgebouwde molen in
Nieuweschans liep echter stevige averij op doordat de wieken op hol sloegen.
Daarbij werd een van de molenstenen ‘in peuken’ naar buiten geslingerd. De
vestingen beschikten - zoals we al zagen - tevens over rosmolens die ten tijde
van een belegering konden worden ingezet.[45]
Bevolkingsgroei
Door de ontginning van het hoogveen en de aanleg van nieuwe polders
groeide de bevolking van Oost-Groningen. Daardoor ontstond ook behoefte aan
nieuwe korenmolens. Oude-Pekela kreeg in 1637 een eigen molen (mogelijk al
eerder), Nieuwe-Pekela in 1714, Wildervank in 1658 en Veendam-Molenstreek in
1705.[46]
De beide laatste plaatsen vielen onder het Wold-Oldambt, maar ze werden in 1658
vrijgesteld van de belasting op het gemaal om de economie te stimuleren.
Hierdoor werd het voor de Oldambtsters veel gemakkelijker producten te kopen
die niet werden belast. De grenzen waren immers zo lek als een mandje. De
Muntendammer, Meedener en Westerleester venen werden een waar smokkelaarsparadijs,
niet alleen voor meelproducten, maar ook voor sterke drank en tabak. Meeden
kreeg zodoende in 1687 een tweede chercher “tot voorkominge van fraudes”. Het
provinciebestuur waarschuwde herhaaldelijk de bakkers uit Veendam en Pekela dat
zij zich aan de regels moesten houden, in plaats van “haer vuyl gewin” te
zoeken. Niettemin werd in 1690 geconstateerd dat zij geregeld brood bakten voor
inwoners van Hoogezand, Sappemeer en enkele aangrenzende plaatsen in het
Oldambt. Ze lieten zich daarvoor betalen met rogge, zonder belasting te
betalen. Uiteindelijk maakte men in 1710 een einde aan de belastingvrijstelling
“ter oorsaecke der veelvuldige sluyckeryen”.[47]
Zowel bij de molens van Veendam en Wildervank als bij de molen van Oude-Pekela werden sarrieshutten gebouwd, hoewel deze laatste eigenlijk in Westerwolde lag. Maar de grens had nogal een kronkelig verloop; hij liep nu eens aan de ene, dan weer aan de andere kant van het Pekelder Hoofddiep, zodat het moeite koste belastingontduiking te voorkomen. Om dezelfde redenen kwamen er ook commiezenhuisjes langs de belangrijkste handelswegen, onder andere in Winschoten, Heiligerlee, Eexta en vermoedelijk ook Zuidbroek.[48]
In de overige dorpen van het Oldambt groeide de bevolking eveneens. Het polderdorp Nieuw-Beerta kreeg in 1663 een eigen korenmolen, uiteraard met een sarrieshut. De bestaande molen van Beerta had onvoldoende capaciteit, zodat men soms wel vijf weken moest wachten voordat het graan gemalen was.[49] Na de aanleg van de Oostwolderpolder (1769) kregen de inwoners van Oostwold in 1787 toestemming een korenmolen te laten bouwen. De bijbehorende sarrieshut is in 1949 gerestaureerd (Pelmolenlaan 1).[50] Daarna kwamen er nog nieuwe molens in Oostwolderhamrik (1822) en Kroonpolder (vóór 1824).[51] De molens van Oude-Pekela, Wildervank en Nieuw-Beerta waren nog standerdmolens die op een molenberg stonden. In Ommelanderwijk werd vermoedelijk een bovenkruier neergezet. De molen van Oostwold was nog moderner: een stellingmolen, dat is een bovenkruier met een stenen onderbouw. De molen van Oostwolderhamrik was een zogenaamde spinnenkop, die sinds 1811 in Hoorn bij Wedde had gestaan. In Westerwolde kreeg Sellingen een eigen molen in 1802, waarvoor een afgedankte standerdmolen van het slot Dankern (Haren/Ems) werd aangekocht.[52]
Niet alleen de belastingpachters profiteerden van de belasting op het gemaal. Ook eigenaars van de overgebleven molens hadden belang bij deze regeling, omdat concurrentie grotendeels was uitgesloten. De dorpelingen werden immers verplicht hun graan in het eigen dorp te laten malen. Daardoor steeg ook de waarde van deze molens. Bij verkoop waren het vaak niet de molenaars, maar deftige investeerders die de hoogste bedragen boden. Net name in de achttiende eeuw werden nogal wat molens verpacht aan molenaars die weinig eigen kapitaal hadden.
Pachtersoproer 1748
In de loop van de achttiende eeuw groeide de weerzin tegen het optreden
van de belastingpachters. De meeste mensen waren van mening dat zij zich ten
koste van de gewone man verrijkten. Bij het zogenaamde Pachtersoproer van 1748
besloten de vertegenwoordigers van het Oldambt daarom de belastingheffing in
eigen hand te nemen. De heffing op het ‘gemaal’ werd tijdelijk opgeschort.
Men bakte en brouwde zonder accijzen te betalen. Die het
kooren niet wilde laaten passeeren na de molen, wierd gedreigt met de grootste
mishandeling; en als de moolenaar weigerde te maalen, liep hij gevaar dat de
gansche moolen omverre gehaalt stond te worden.
Toen stadhouder Willem IV dankzij de steun vanuit de bevolking weer
stevig in het zadel was komen te zitten, besloot hij echter een einde aan de
onrust te maken. De verpachting van de belastingen werd weliswaar afgeschaft,
maar de cherchers moeten hun werk hervatten, nu uitsluitend in dienst van de provincie.
De boerenelite had daar weinig problemen mee. Het armere deel van de bevolking
echter des te meer. In december 1749 werd de sarrieshut van Winschoten
vernield, half januari volgde de sarrieshut van Meeden, waarna de chercher door
een uitzinnige menigte werd verjaagd. In Scheemda en Eexta werden twee huisjes
van belastingambtenaren vernield, terwijl in Midwolda meermalen de ruiten van
de sarrieshut werden ingegooid. Het provinciebestuur stuurde vervolgens tien
trekschuiten met minstens 150 soldaten om de orde te herstellen.[53]
De belasting op het gemaal bleef uiteindelijk tot 1855 van kracht. Twee keer -
in 1812 en 1816 - werd hij afgeschaft, maar dit besluit werd al snel weer
teruggedraaid. Wel werden de regels voor het oprichten van nieuwe molens steeds
soepeler, zoals we nog zullen zien.
De eerste bovenkruier in Noordbroek?
Over het wel en wee van de verschillende molens op het grondgebied van Menterwolde is nog wel het een en ander bekend. Zo weten we dat de kleine molen te Noordbroek in 1650 werd verkocht naar het dorp Westerlee, dat het sinds 1628 zonder molen had moeten stellen. Blijkbaar wilde de eigenaar Luitien Jansen, die als ‘schrijver’ een deftige baan had, het bouwwerk te gelde maken. Volgens hem werd de molen weinig gebruikt. Hij wist echter wel gedaan te krijgen dat er te zijner tijd een nieuwe molen gebouwd mocht worden. Twee jaar later was het al zo ver. Er kwam een nieuwe molen ‘tot Noortbroeck bij de kercke’, die voortaan bekend kwam te staan als de Noorder- of Noordstermeulen. Volgens Antonides was dit een achtkantige bovenkruier: één van de eerste van dit type.[54]
|
|
|
Achtkantige bovenkruier, getekend |
De bovenkruier was een Hollandse uitvinding uit de de tweede helft van
de zestiende eeuw: vandaar de Duitse benaming ‘Holländerwindmühle’.
Bovenkruiers vingen vanwege hun grotere hoogte veel meer wind dan de
traditionele standerdmolens. Daardoor was de voortstuwingskracht eveneens
groter. De bouw van een bovenkruier vergde niet alleen veel deskundigheid, er
was ook veel geld voor nodig. Bovenkruiers werden daarom vooral gebruikt als
industriemolens, met name voor het pellen van graan en het vervaardigen van olie. Op de Groningse stadsplattegrond
van Egbert Haubois (1634) zien we al twee industriemolens van dit type: een
volmolen waar zeildoek werd gemaakt en een runmolen die eikenbast voor de leerlooierij
maalde. In de jaren daarna werden op de stadswallen tenminste drie korenmolens
van dit type gebouwd: de ‘Hollandsche Meul’ (vóór 1645), de ‘Reijtmeulen’
oftewel ‘het oude Reythock’ (1657) en de ‘Nieuwe Reit Meul’ (1673). Om het
onderscheid te benadrukken noemde men een nabijgelegen standerdmolen de
‘Vriesche meulen’.[55]
Daarnaast werden bovenkruiers gebruikt om polders droog te malen. In 1650 was
bijvoorbeeld sprake van de bouw van een grote poldermolen in Alt-Bunderneuland
bij Nieuweschans.[56] De molenbouwer
Pieter Pieterszn. uit Zaandam kreeg in 1662 de opdracht twee achtkantige
bovenkruiers bij Bedum neer te zetten. Vier jaar later bouwde hij een
soortgelijke molen aan het Huningameer te Oostwold. Ook de beide poldermolens
aan het Freepsumer Meer bij Emden (1664) en één bij Ten Boer (1666) waren
mogelijk zijn werk. Hierbij waren in elk geval Hollandse molenbouwers betrokken.[57]
Rond de eeuwwisseling werden bovenkruiers steeds gebruikelijker. De
grote pelmolen in Emden (1698) was vermoedelijk één van de eerste van dit type
in het grensgebied. Molenbouwer Jacob Garbrants uit Jemgum bouwde in 1701 een
bovenkruier in Papenburg, die eveneens als pelmolen diende.[58]
Vanaf het midden van de achttiende eeuw werden er vrijwel geen standerdmolens
meer gebouwd; de bovenkruier had het pleit gewonnen. Of de nieuwe molen van
Noordbroek al in 1651 een bovenkruier was, is weliswaar onzeker. Maar het is
niet onmogelijk. In elk geval stond hier in 1738 een bovenkruier met een rieten
kap: een zogenaamd ‘reithok’. Wie deze molen heeft gebouwd, weten we niet. Er
woonde in het midden van de zeventiende eeuw een echte molenmaker in het dorp,
namelijk de doopsgezinde timmerman Pauwel Peters.[59]
Waarschijnlijker is echter dat Noord-Hollandse molenbouwers hiervoor
verantwoordelijk waren. Misschien hebben zij ook een soortgelijke molen bij het
Noordbroekstermeer (omgeving Eideweg) gebouwd, dat omstreeks deze tijd
ontwaterd is; de Meulensloot wordt in 1657 voor het eerst genoemd.[60]
|
|
|
Zuidermolen te Noordbroek, 1823. Hier lagen tot voor kort de tennisvelden. (www.dewoonomgeving.nl) |
Als geldschieter voor de nieuwe molen in Noordbroek fungeerde misschien
Osebrant Johan Rengers, de tyrannieke dorpsheer van Slochteren, die op de
Fraeylemaborg resideerde. Hij was tenminste in 1663 eigenaar van de grond
waarop de molen stond. Rengers had nogal wat belangen in Noordbroek. Zijn
familielid Johan Coenders had in 1602 geprobeerd het vervallen kanaal van
Slochteren naar Noordbroek weer gangbaar te maken; hijzelf probeerde dat nogmaals
in 1665. Bovendien had hij hier het nodige landbezit.[61]
Zijn vriend Bernhard Coenders was betrokken bij de drooglegging van het
Freepsummer Meer en bij soortgelijke plannen in de Zaanstreek. Beide waren
fervente tegenstanders van de stad Groningen en namen deel aan de Ommelander
Compagnie, die het hoogveen bij Ommelanderwijk voor de neus van de stad wist
weg te kapen.[62] Rengers
moet dankzij zijn contacten zeker in staat zijn geweest Noordbroek aan zo’n moderne
molen te helpen.
In 1663 verkocht het echtpaar Albert Abrahams en Emme Wijpkens de
‘molen ten noorden van Noordbroek’ voor de aanzienlijke som van 2321 gulden en
6 stuivers aan Keer Baving en Jan Meertens. Meertens had elders in het dorp een
bakkerij. Enkele vooraanstaande dorpsgenoten hebben later de exploitatie van de
molen overgenomen, wellicht omdat een van de eigenaren failliet ging. In 1710
waren er maar liefst negen eigenaren, die het bouwwerk overdeden aan Hindrick
Eltjens en Grietjen Jurjens uit Muntendam. De grond was inmiddels in handen
geraakt van landschrijver Edzard Edzes en werd in 1737 verkocht aan de kerkvoogdij.[63]
Ook bij de grote Zuidermolen was sprake van meerdere eigenaren die ieder een
aandeel in de molen bezaten. Vermoedelijk werden beide molens verhuurd: in de
kerkelijke doopboeken uit de zeventiende eeuw vinden we namen als Rembert
Willems Mulder, Augustinus Alberts Mulder, Jan Jansen Mulder, Nanno Berents
Mulder, Frans Wierts Mulder en Albert Mulder.
|
|
|
Standerdmolen te Zuidbroek bij de kruising van Heiligelaan en Uiterburen, 1819 (www.dewoonomgeving.nl) |
In 1747 kwamen de molens in handen van dezelfde eigenaar, dr. S.C.
Swijgman, vermoedelijk een zoon van de gerechtsdeurwaarder te Zuidbroek.[64]
De Zuidermolen werd toentertijd beschreven als “een deftige windmolen met een
deftige behuizing”. Swijgman verkocht de molens vervolgens aan Jan van Loon.
Toen de oude standerdmolen op de Zuidermolenberg in 1780 omwaaide, liet de
nieuwe eigenaar Harm Jans Mulder een achtkantige stellingmolen met een rieten
kap neerzetten. Dit was de voorloper van de ‘Aurora’, die na het afbranden van
zijn voorganger in 1833 door de plaatselijke molenmaker Joost van Deest werd
gebouwd. Bij de brand gingen zeven huizen verloren. De oude molen was al een
flink bouwwerk: de vlucht van de wieken bedroeg 23 m. Hij diende later ook als
pelmolen: in 1808 telde het maalwerk maar liefst vijf paar stenen. Drie jaar
later verwerkte de molen in één seizoen maar liefst 1452 mud rogge, 575 mud
gerst en 51 mud tarwe voor de menselijke consumptie, alsmede 2000 mud haver,
301 mud bonen en 10 mud boekweit als veevoer: samen ongeveer 230 ton (een mud
was 0,91 hectoliter). Maar de Aurora werd nog een stuk hoger dan zijn voorganger.
De stelling waarop de molenaar kon rondlopen, lag 16.50 m boven de grond en 18
m boven het omliggende terrein. De vlucht van de wieken bedroeg meer dan 25 m.
De Aurora werd in 1954 afgebroken, nadat de sarrieshut al in 1896 was gesloopt.[65]
De Noordermolen was in 1780 blijkbaar overbodig geworden en werd kort
daarna gesloopt. In 1785 en 1793 was sprake van de Oude Molenberg aan de Oude
Molenlaan, die inmiddels als tuingrond werd gebruikt. Ook de sarrieshut was
toen vermoedelijk al verdwenen. Pas in 1849 liet de eigenaar van de Aurora,
Nanne Jans Mulder, aan de Molenlaan een nieuwe stellingmolen neerzetten. Deze
molen, die als enige korenmolen in de gemeente nog bestaat, werd ‘De Noordstar’
genoemd.[66]
Overigens heeft er ook een korenmolen annex pelmolen aan de Havenstraat
gestaan: de ‘Excelsior’, gebouwd in 1895 (met afbraakmateriaal van een
zaagmolen uit Winschoten) en afgebrand in 1907. Eerder stond hier een oliemolen
uit 1851.[67]
De molens in Zuidbroek, Muntendam en Meeden
De oude standerdmolen te Zuidbroek brandde in 1830 af. Hij werd
vervangen door een achtkantige stellingmolen, die ook als pelmolen dienst deed.
Deze molen brandde op zijn beurt in 1884 af. De molenaarswoning (Heiligelaan
38) doorstond de brand; net als de sarrieshut, die later alsnog werd afgebroken.[68]
De molen werd niet meer herbouwd. Inmiddels was er namelijk in 1853 een nieuwe
pel- en oliemolen aan het Winschoterdiep verrezen, een achtkantige
stellingmolen, getooid met de naam ‘Zeldenrust’. Die werd in 1856 ingericht als
korenmolen. Na een brand in 1896 werd deze molen herbouwd. Hij deed dienst tot
na de Tweede Wereldoorlog, waarna in 1951 de wieken werden verwijderd en het
bouwwerk tenslotte in 1960 met de grond gelijk werd gemaakt. De sloop gebeurde
illegaal, zonder toestemming van het Ministerie van OKW. Ook hier is de
molenaarswoning (Winschoterdiep 43) nog aanwezig.[69]
De oude standerdmolen van Muntendam werd in 1738 vervangen,
waarschijnlijk door een bovenkruier die in de Franse tijd tevens als pelmolen
werd ingericht. De sarrieshut werd in 1668 geheel vernieuwd. Twee maal (1828 en
1839) brandde de molen af. Hij werd vervolgens herbouwd als stellingmolen en
kreeg de naam ‘De Munte’. In 1891 werden de wieken voorzien van een
zelfzwichtersinstallatie, een Engelse uitvinding die toen vooral Oost-Friesland
populair was. Daardoor werden de zeilen die vroeger op de wieken werde
gespannen overbodig. Een molenmaker die met de eigenaar in Duitsland had rondgekeken,
bouwde dit apparaat, de eerste in Oost-Groningen. De molen stond bekend vanwege
de kwaliteit van het tarwemeel en de gort; het was een van de weinige molens
die bloem produceerden. Vandaar het ‘tongbrekertje’ dat vroeger in Muntendam
gebezigd werd: “Mans Mulders meulen moalt mooi meel, mooi meel moalt Mans
Mulders meulen”. De Munte werd omstreeks 1917 gesloopt.[70]
De standerdmolen van Meeden is vermoedelijk al in de achttiende
eeuw vervangen door een bovenkruier. De stenen waren echter te klein, zodat de
vijf bakkers in 1825 toestemming kregen hun meel in Veendam te kopen. Bij
herbouw in 1832 werd de molen enkele meters verplaatst, waardoor hij zo dicht
bij de sarrieshut kwam te liggen dat kwajongens vanaf de stelling paardenbonen
in de schoorsteen van het huisje konden gooien. Na een brand werd de molen in
1852 op dezelfde plek weer opgebouwd. Hij kreeg de naam ‘De Rijzende zon’. De
sarrieshut brandde kort vóór de Tweede Wereldoorlog af; de molen werd in 1959
gedeeltelijk afgebroken, de onderbouw werd aanvankelijk als schuur gebruikt en
in 1994 alsnog gesloopt. Een tweede molen werd in 1851 gebouwd aan de Oudeweg,
ongeveer op de plek waar eeuwen daarvoor ook al een molen had gestaan. Dit was
eerst een oliemolen, die kort na de bouw werd uitgebreid tot pelmolen. De
stenen van de oliemolen werden in 1870 verwijderd, waarna er alsnog een
graanmaalderij werd ingebouwd. De molen werd 1949 gesloopt, nadat hij vijf jaar
eerder flinke schade had opgelopen. Alleen de straatnamen ‘Tussen Baide
Meulens’ en ‘Molenlaan’ herinneren nog aan dit verleden.[71]
Boekweit- en gortmolens
Naast korenmolens waren er ook molens waar boekweitengrutten en/of gort
(gepelde gerst) werden geproduceerd. Deze voedingsmiddelen werden in de loop van
de zeventiende eeuw steeds populairder, met name als bestanddeel van de
karnemelksepap of ‘zoepenbrij’, die meermalen daags werd gegeten. Met name op
het hoogveen bij Muntendam en Meeden, Blijham en Bellingwolde werd veel
boekweit verbouwd. Daartoe werd het veenoppervlak losgemaakt en vervolgens in
brand gestoken, zodat het zaaizaad een goede voedingsbodem had. De verstikkende
rook dreef ieder voorjaar honderden kilometers ver landinwaarts. De oudste
berichten daarover dateren al uit 1556, toen een veenbrand van Vriescheloo naar
Wymeer dreigde over te slaan.[72]
De vervaardiging van gort en grutten gebeurde aanvankelijk op kleine handmolens
of ‘kweernen’, later vooral op rosmolens die door paarden werden aangedreven.
Met behulp van deze molens kon men ook mosterd en verfstoffen verwerken. Deze
voedingsmiddelen waren betrekkelijk goedkoop, omdat ze “als uitmakende het
noodigste voedzel voor de smalle gemeente” niet extra werden belast, zoals nog
in 1786 werd vastgesteld.[73]
Daardoor nam het risico van fraude uiteraard weer toe. Al in 1614 werd er
streng op toegezien “dat op de Quaerens (kweernen) niet anders als Gorte
gemalen sal worden”. Omgekeerd mochten de korenmulders zich niet met de
grutterij bezig houden. Deze verbodsbepalingen werden onder andere in 1698 en
1731 herhaald.[74]
Een enkele keer werd een uitzondering gemaakt, zoals in Beerta, waar de
inwoners in 1667 toestemming kregen “hare granen op de gortemeulens te laten
malen”. Het Staatse leger had namelijk de windmolen in brand gestoken om te
voorkomen dat de binnenvallende troepen van de bisschop van Münster er gebruik
van zouden maken. De stenen van de beide rosmolens waren eveneens kapot geslagen,
maar die had men blijkbaar al weer vervangen.[75]
Toch was de belastingontduiking slechts moeilijk te bestrijden. In Pekela was
het de stadsrentmeester dr. P. Sijlman, de eigenaar van de beide korenmolens,
die er in 1754 op aandrong strengere maatregelen te nemen tegen de bezitters
van rosmolens die tarwemeel verkochten. Via zijn schoonouders had hij recht
verworven dat niemand anders zonder zijn toestemming koren- of pelmolens mocht
bouwen.[76]
De regels werden voortdurend aangescherpt. Nog in 1825 deden de inwoners van
Borgercompagnie, die ver van de korenmolens afwoonden, tevergeefs een beroep op
de koning om een rosmolen te mogen aanschaffen. Jipsinghuizen en Veenhuizen
(bij Onstwedde) hadden immers ook een rosmolen die bij de boeren de rondte
deed. Het molentje van Hoorn bij Wedde was in 1822 eveneens vervangen door een
rosmolen. Een jaar of vijf later kreeg Borgercompagnie het alsnog gedaan een
spinnenkopmolentje te mogen bouwen.[77]
Boekweitmolens golden als een nieuwigheid die uit Holland kwam.[78]
In 1644 kreeg een zekere Pieter Hindricks (oftewel Pieter Jansen) van Leermens
een octrooi om als enige in de Ommelanden met behulp van een rosmolen
“boeckweiten gort en meel te maken”. Achttien jaar later verrees de eerste
‘boeckweijte mole’ van Appingedam, het volgende jaar vermoedelijk nog een
tweede boekweit- en gortmolen. Binnen de kortste keren waren in ieder dorp één of
meer boekweitmulders te vinden.[79]
In Noordbroek woonden omstreeks 1660 twee of drie ‘gortemakers’. In 1682 werd
hier een boekweitmolen verkocht die door paardenkracht werd aangedreven. Ook
Meeden en Zuidbroek hadden in 1690 zo’n rosmolen. In Meeden stond deze molen in
het westen van het dorp, in Zuidbroek was hij in een woning aan het
Winschoterdiep te vinden. Hier bevond zich bovendien in 1726 een tweede
rosmolen in een onlangs afgebroken herenhuis aan het Winschoterdiep (nr. 7). De
eigenaar verkocht vooral boekweitgrutten. Hij had tenminste 42 hectoliter
boekweit - genoeg voor enkele maanden - en slechts 0,8 hectoliter ‘garsten
gorte’ in voorraad, verder nog de nodige verfstoffen. Vier pond ‘pelgorte’ had
hij vermoedelijk elders gekocht.[80]
In 1747 schatte men het aantal boekweitmulders in de beide Oldambten op een
stuk of vijftien, waarvan de meeste niet meer dan 3 tot 4 hectoliter boekweit
per week verwerkten. Daarnaast waren er zo’n 30 kleine producenten, die
vermoedelijk uitsluitend een handmolentje hadden.[81]
In de negentiende eeuw hadden Noord- en Zuidbroek ieder minstens één grutter
die niet alleen boekweit verwerkte, maar ook mosterd en cichorij (koffiesurogaat)
produceerde.[82]
Ook Westerwolde had een flink aantal boekweitmolens. De korenmolenaars
klaagden weliswaar over oneerlijke concurrentie, omdat eigenaars van rosmolens
geen windgeld hoefden te betalen. In Vlagtwedde stond bijvoorbeeld in 1710 een
rosmolen, die behalve boekweit ook rogge en mout verwerkte. In Oudeschans
maakten de bakkers, brouwers en de pelmulder veelvuldig gebruik van “de
rosmolens die ze bij hun huizen hadden staan”. Maar pogingen om de boekweit
voortaan op windmolens te verwerken, haalden weinig uit. De molenstenen dienden
met een constante snelheid draaien en dat was met de gangbare standerdmolens
niet goed mogelijk. Pas toen rond 1800 bovenkruiers in zwang kwamen, kwam er
een alternatief voor de traditionele rosmolens. Met name Bellingwolde en
omgeving werden verschillende molens voorzien van ‘weitestenen’, waarmee
waarschijnlijk niet alleen tarwebloem, maar ook boekweitmeel werd vervaardigd.[83]
De boekweitteelt breidde zich in de loop van de achttiende eeuw nog
verder uit. Terwijl de bevolking van het Oost-Groningen groeide, liep in de
dorpen aan de rand van het hoogveen de opbrengst van het gemaal steeds verder
terug. Dat geldt met name voor Muntendam en Meeden.[84]
Daaruit kunnen we afleiden dat de mensen minder brood en méér boekweitpap
gingen eten. Bovendien won de aardappel na 1750 steeds meer terrein. Tenslotte
werd werd ook het plaatselijke bier geleidelijk verdrongen door “warme
slurpdranken” als thee en koffiesurogaat. De afbraak van één van beide
korenmolens in Noordbroek rond 1780 past in dit patroon. Pas in de loop van de
negentiende eeuw liep de consumptie van boekweitgrutten weer terug, omdat men
het een minderwaardig soort voedsel begon te vinden.
De opkomst van de pelmolen
In de zeventiende eeuw werd in de Zaanstreek nog een ander procédé
ontwikkeld, namelijk het machinaal pellen van gerst ten behoeve van de gortfabricage.
De gerst werd als het ware geschild door middel van een maalsteen die in een
trommelvormige rasp ronddraaide. De kwaliteit van het eindproduct werd hierdoor
veel beter. Om deze pelmolens aan te drijven, was echter meer kracht nodig dan
de traditionele standerdmolens konden leveren. Die kracht kon eigenlijk alleen
door de grotere en duurdere bovenkruiers geleverd worden. De eerste pelmolen in
de Zaanstreek dateerde uit 1639, het eerste exemplaar in de stad Groningen werd
gebouwd in 1680.[85] In Emden
verrees de eerste pelmolen in 1698.[86]
Omstreeks dezelfde tijd werden ook de eerste pelmolens in
Oost-Groningen neergezet: de molen aan het Winschoterdiep te Eexta
(Pelmolenlaan) is gebouwd vóór 1705, die van ‘t Waar vóór 1709. Hier woonde
overigens al in 1698 een zekere Jan Gortemaeker. Er volgden pelmolens in
Beerta-Beertsterhoogen (vóór 1716), Oudeschans-De Bult (1723), Winschoten (vóór
1742), Nieuweschans (1761), Oude-Pekela (1785) en Veendam-Benedenste Verlaat
(1799). Daarnaast schijnt ook de standerdmolen van de vesting Oudeschans vóór
1789 te zijn ingericht als pelmolen. Dertien jaar later waren de pelstenen weer
verdwenen: er waren toen uitsluitend nog rogge- en weitestenen voorhanden.[87]
De pelmolens van Beerta en Oudeschans waren zeskantig, de overigen waren
achtkantige bovenkruiers. In het totaal waren er rond 1800 negen pelmolens in
Oost-Groningen. Ze lagen bijna allemaal op een goed bereikbare plek aan het
water, doorgaans op een zekere afstand van de bestaande korenmolens. Een
uitzondering vormden de vestingmolens van Oude- en Nieuweschans, die tevens als
korenmolen dienden. In het Oldambt was zoiets verboden, maar in Westerwolde
golden - zoals we al zagen - minder strenge regels. Ook de pelmolen van
Oudeschans, op een prominente plek aan de Westerwoldsche Aa, kreeg in 1767 een
extra stel maalstenen.
Aan die uitzonderingspositie van Westerwolde kwam onder de Bataafse
Republiek een einde. Vanaf 1 januari 1806 golden in heel Nederland dezelfde
regels. Omdat de combinatie van een koren- en een pelmolen niet was toegestaan,
had de molenaar van Nieuweschans bijvoorbeeld zijn tarwe- en roggestenen laten
verzegelen. Maar autoriteiten bleken inschikkelijk en de molenaar kreeg alsnog
toestemming zijn bedrijf op de oude voet voort te zetten.[88]
Nadat Hollandse troepen in 1808 Oost-Friesland hadden bezet, probeerde men ook
daar de Hollandse wetten in te voeren. Dat bleek ondoenlijk, zodat er weinig
veranderde. Tenslotte werden beide gewesten in 1810 ingelijfd bij het Franse
keizerrijk. Vanaf 1 januari 1812 gold het Franse belastingstelsel: de belasting
op het gemaal werd afgeschaft en het stond voortaan iedere ondernemer vrij een
eigen bedrijf te beginnen. Tientallen korenmolenaars waren er als de kippen bij
en lieten pelstenen in hun molen installeren, de meeste pelmolenaars schaften
maalstenen aan. In Oude-Pekela werd zelfs de oliemolen voorzien van een
graanmalerij.[89]
Na de nederlaag van de Fransen viel men terug op het oude
belastingstelsel, maar in 1816 brak een nieuwe periode van betrekkelijke
vrijheid voor de ondernemers aan. Pas in 1822 werd de belasting op het gemaal
weer ingevoerd. De veranderingen uit de voorgaande jaren werden nu grotendeels
gelegaliseerd: de ingebouwde pel- en maalstenen hoefden niet meer te worden
verwijderd, terwijl de nieuw gebouwde molens mochten blijven staan. Dat laatste
betrof onder andere molens in Oostwolderpolder, Kroonpolder, Blijham,
Wildervank en twee molens aan het Stadskanaal. Bovendien mochten de molenaars
een contract met de overheid sluiten, waardoor ze na betaling van een vast
bedrag verlost waren van de administratieve rompslomp die de belasting met zich
mee bracht.[90]
De regels werden voortaan weer streng gehandhaafd; ze werd zelfs nog
strenger door de nieuwe Wet op het gemaal uit 1833. Wel ging de overheid steeds
ruimhartiger om met verzoeken om nieuwe korenmolens te mogen bouwen. Zo
verrezen er achtereenvolgens nieuwe molens in Ter Haar, Nieuw-Stadskanaal (gecombineerd
met een pel- en zaagmolen), Musselkanaal-Horsten, Ommelanderwijk en
Stadskanaal. De pelmolen van Oude-Pekela werd in 1850 alsnog tot korenmolen
uitgebreid nadat de oude dorpsmolen was afgebroken, in Noordbroek werd de
Noordermolen na bijna zeventig jaar herbouwd. Soms behielp men zich daarbij met
afgedankte standerdmolens. In Ter Haar kocht men bijvoorbeeld in 1831 de oude
molen van Bourtange. Daardoor werd de vervallen watermolen van Ter Apel
overbodig; hij werd kort daarna afgebroken. In Horsten zal men in 1844 eveneens
een tweedehands standerdmolen op de kop hebben getikt. De vestingmolen van
Oudeschans verdween omstreeks 1825, nadat de pelmolen aan de Westerwoldsche Aa
was voorzien van maalstenen. De oudste molen van Winschoten verhuisde in 1857
naar Hoorn bij Wedde, terwijl Mussel in 1869 een afgedankte standerdmolen uit
Exloo kreeg.[91]
Uiteindelijk bleef alleen de standerdmolen van Ter Haar bewaard. De molen die
nu op de vestingwallen van Bourtange staat, is daarvan een exacte kopie,
gebouwd in 1980.
De meeste oude standerdmolens werden in de negentiende eeuw gesloopt of gingen in vlammen op. Dat geldt ook voor verouderde bovenkruiers. Vrijwel overal werden ze vervangen door kostbare stellingmolens, die in de regel werden voorzien van een extra stel pelstenen. De nieuwe molens die na 1822 in Menterwolde werden gebouwd, waren vrijwel zonder uitzondering stellingmolens met een gecombineerde functie. Alleen de dorpsmolen van Meeden werd in 1852 herbouwd zonder pelstenen, omdat er elders in het dorp inmiddels een olie- annex pelmolen was komen te staan. In Termunterzijl werd in 1830 een zaagmolen voorzien van pelstenen. Dergelijke combinaties werden kwamen in de negentiende eeuw wel vaker voor, bijvoorbeeld op de molen ‘Zeldenrust’ in Zuidbroek.[92]
Honger en overvloed
Het pelbedrijf bood veel molenaars een aantrekkelijke bijverdienste.
Een groot deel van de productie werd uitgevoerd naar het buitenland of
verscheept naar de Hollandse steden. Vooral de jaren 1840 tot 1860 waren
hoogtijdagen voor de buitenlandse handel. Met ruim 200 pelmolens in 1880 had de
provincie Groningen vier tot vijf maal zoveel pelmolens als de Zaanstreek, waar
men zich inmiddels op andere productietakken had toegelegd.[93]
Daarnaast aten de Groningers zelf ook veel gort. In de kuststreek gebruikte men
per hoofd van de bevolking jaarlijks maar liefst 40 kg gort. Op sommige
boerderijen op het Hogeland werd zelfs het dubbele gegeten. Niet voor niets
luidde daar het spreekwoord: “Brij, brij, brij, achtien moal ien ‘e week en nog
altied gelieke nij”.[94]
Gort was bovendien het hoofdbestanddeel van de beruchte ‘Hamburger economische
soep’ die in hongerjaren aan arme mensen werd uitgedeeld.[95]
In Oost-Groningen zal de gortconsumptie weliswaar iets minder zijn geweest,
maar ook nam de ‘zoepenbrij’ een belangrijke plaats op de tafel in. Bekend is
dan ook de uitspraak, die meestal aan één van de vroegere dorpsartsen uit het
Oldambt wordt toegeschreven: “Zai eten zok zaik in ‘t spek, moar weer gezond in
de zoepenbrij”.
De groeiende vraag naar graanproducten werkte eveneens in het voordeel
van de molenaars. Vanaf het einde van de achttiende eeuw, toen de graanprijzen
tijdelijk recordhoogten bereikten, was de afzet van graanproducten gestagneerd.
De aardappel was het belangrijkste volksvoedsel geworden. Noodgedwongen door de
aardappelziekte in de jaren 1845 en 1846 moesten de mensen terugvallen op het
eten van brood, gort en andere graanproducten. Daardoor stegen opnieuw de
prijzen en nam de armoede sterk toe.
In mei 1847 kwam het al tot relletjes in Oost-Friesland, waarbij de
arbeiders goedkoop brood eisten, daarna volgde een oproer in Hamburg, dat zich
tegen de aardappeluitvoer naar Engeland richtte. Ruim een week later sloeg om
dezelfde reden in Harlingen de vlam in de pan, waarna het oproer zich over heel
Nederland verbreidde. In Groningen brak het broodoproer op 28 juni uit. De orde
werd door het leger weliswaar snel hersteld en er vielen enkele doden, maar de
overheid besloot snel maatregelen te nemen om de ergste armoede te verzachten.
Door deze sociale onrust groeide ook de weerzin tegen de belasting op het
gemaal, die de vrije concurrentie tussen de molenaars belemmerde en het brood
onnodig duur maakte. Met name Thorbecke’s liberalen, die in 1848 een
grondwetswijziging afdwongen, liepen hiertegen te hoop. Dat leidde tenslotte
tot de afschaffing van de belasting op het gemaal in 1855.[96]
Aan de vooravond van de invoering van het nieuwe belastingstelsel was
het hek voorgoed van de dam. Met de strenge regels van vroeger nam men het niet
meer zo nauw. Vanaf 1854 werden overal nieuwe windmolens gebouwd. De
concurrentie was heftig, zodat verschillende molenaars hun bedrijf al snel weer
moesten opgeven. Waren er in het Oldambt (met inbegrip van Blijham en
Bellingwolde) in de eerste helft van de negentiende eeuw zeven koren- en
pelmolens bijgekomen, nu groeide dit aantal nogmaals van 33 in 1850 tot 40 in
1900. Veel spectaculairder was deze groei in de Veenkoloniën en Westerwolde:
van 12 molens in 1800, 19 in 1850 tot 31 molens in 1900.[97]
Dat was natuurlijk vooral te danken aan de bevolkingsgroei in deze contreien.
Konden de molenaars in zekere zin van de gevolgen van de aardappelziekte
profiteren, ze profiteerden nog veel meer van de groeiende welvaart en de
economische opbloei na 1850. Niet alleen groeide de plattelandsbevolking, ook
gingen de mensen steeds meer brood, gort en andere meelproducten eten. Had
Noordbroek bijvoorbeeld in het begin van de negentiende eeuw vier of vijf
bakkers, in 1866 waren dat er zeven, rond 1900 maar liefst achttien. In
Zuidbroek steeg het aantal bakkers van zeven in 1866 tot elf in 1900.[98]
Tientallen arme stoetvrouwtjes trokken met volle manden langs de huizen om de
toegenomen productie van de bakkers aan de man te brengen. En klaarblijkelijk
met succes...
Bovendien was er steeds meer meel nodig dat als veevoer moest dienen.
Door de uitbreiding van de akkerbouw was er minder gras en hooi beschikbaar. De
veestapel werd echter nauwelijks ingekrompen. Met name de trekpaarden kregen
flink wat bonenbrood te eten om hun krachten op peil te houden. Voor de slecht
gevoede kinderen die als knechtje op boerderijen en steenfabrieken werkten, was
dan wel eens verleidelijk met het paard mee te eten.[99]
Maar ook de toenemende aantallen varkens, die door boeren, landarbeiders en
middenstanders werden vetgemest, verbruikten nogal wat meel.
De afzet van gort stagneerde pas in het laatst van de negentiende eeuw.
Inmiddels werden er nauwelijks nog nieuwe pelinstallaties bijgebouwd. Daarnaast
kwamen sinds 1879 korenmolens op die door stoomkracht werden aangedreven. Er
kwamen nog wel geregeld nieuwe windmolens bij, met name in Westerwolde, maar
andere werden weer afgebroken. Het waren vooral de grootste molenaars die als
eerste stoommachines aanschaften. In Zuidbroek gebeurde dat het eerst op de
oliemolen van Hekman aan het Winschoterdiep (1872), daarna in Noordbroek op de
korenmolen Excelsior (1890). Ook de lucifersfabriek te Uiterburen en de
Vlasfabriek aan de Vlaslaan in Zuidbroek (beide vóór 1871) werkten op
stoomkracht.[100]
Uiteindelijk konden de korenmolens op het platteland de concurrentie met de
meelfabrieken in grotere plaatsen niet meer aan. Na de Eerste Wereldoorlog nam
het aantal windmolens snel af. Er werden nog wel enkele nieuwe molens gebouwd,
met name in Veelerveen (1916) en Nieuwe-Pekela (1918), maar de onttakeling van
de bestaande molens ging veel sneller.
Op het platteland wisten veel molenaars hun bedrijf nog in stand te
houden, onder andere door de handel in veevoer. Maar in de grotere plaatsen was
het met de bestaande molens snel gedaan. Het aantal windkorenmolens in
Oost-Groningen daalde razendsnel van 71 in 1900, 49 in 1925, 19 in 1950 tot 11
in 2004. Daarnaast is in een aantal gevallen de onderbouw van een molen (een
zogenaamde molenstomp) bewaard gebleven. Soms worden ze nog gebruikt als schuur
of als woning. De oud-Muntendammer Evert Brinkman pleitte er al in 1947 voor de
afgetakelde molenrestanten op te ruimen:
Molens zijn een sierraad voor het landschap. Zij
bepalen met de kerktoren en het hoge geboomte het silhouet van het dorp. Helaas
zijn ze in onze tijd van electriciteit gedoemd om, de een na de ander, te
verdwijnen. ... Een paar zijn geplaatst in het openluchtmuseum te Arnhem, maar
vele staan reeds vleugelloos, als grote doofpotten te dromen van een roemrijk
verleden en ONTsieren het landschap. Wij kunnen verdere afbraak niet keren en
daarom moeten wij ze in onze herinnering bewaren.[101]
Gelukkig hebben niet alle molens dit lot ondergaan. Dit dankzij de
aanhoudende inzet van vrijwilligers en de steun van overheidsinstanties.
© Otto S. Knottnerus, Historische Kring Menterwolde, mei 2004