12. Het ontstaan van de westelijke Dollardboezem (ca. 1465)
Hoe
lang de dijk van 1454 stand hield is niet duidelijk. Nog in 1456 werd de
binnenvisserij in de Ae vanaf de d’Olde Stove te Nieuwolda tot aan
monding in de Eems voor een termijn van 25 jaar aan de zijlmeester van de sluis
bij Termunten gegund. Nieuwolda lag toen dus nog niet aan zee. Tien jaar later
was dat wel het geval. Al in de jaren 1466-69 is er sprake van “den nijen dijck
to Wagenborge over de gast”, dat is de latere Zomerdijk die van Woldendorp naar
Wagenborgen liep en daar vermoedelijk aansloot bij de Veendijk langs de
Siepsloot. Voor de afwatering moest men nu gebruik maken van de sluis te
Oterdum. Twee jaar later werd het Wagenborgerhamrik “beneden der Gast unde
bynnen kaedycks” (dus voor zoverre binnen de kadijken gelegen), toegelaten tot
het Farmsumer Zijlvest, waarvoor de Stinkvaart werd gegraven. In 1486 werd
vervolgens ook Veendijk achter Wagenborgen versterkt om het Duurswold te kunnen
beschermen.
Mogelijk
was toen al een situatie ontstaan, waarbij omgeving van de Munter Ae in open
verbinding met de zee stond. Uiteindelijk zou het water hier via een slenk
langs de Sijpe tot vlak bij Slochteren komen, waar nog klei werd afgezet. “To
deser tijt was het alles water tusschen Duerswolt unde Nortbroeck, Suetbroeck”,
schrijft Johan Rengers van ten Post over de situatie in het begin van de
zestiende eeuw. De streek van Nieuwolda waar het klooster Woldkamp had gelegen,
was volgens de Kloosterkroniek van Aduard, die omstreeks 1485 werd geschreven,
inmiddels “met de allerzoutste wateren der Dullard” bedekt.
In deze
kroniek uit 1485 komt voor het eerst de naam ‘Dollard’ voor. De naam is
vermoedelijk afgeleid van ‘kuil’ of wellicht ‘dodenkuil’ (dole). Maar al
snel verklaarde men deze naam uit de ‘dolle aard’ van de zeeboezem, of, zoals
Ubbo Emmius stelde, ‘uit het razen van zijn woede’. Het kwaad in de zee werd
daarbij in een persoonlijke vorm voorgesteld. Zo vergeleek de Oost-Friese
reformator Ulrich van Dornum één van zijn katholieke tegenstanders uit
Groningen in 1526 met “ein nye Leviathan”, die “uith den dullert krefftig
is vorgebroken”. In negentiende-eeuwse sagen verschijnt de Dollard zelfs
onder de naam “Ol Tjoard”. De angst voor de zee was een belangrijk
thema, dat op op allerlei manieren terugkeerde.
Tegen het eind van
de vijftiende eeuw werd ook de westelijke Dollardboezem bevaarbaar. Naar deze
periode refereren vermoedelijk enkele passages uit de Prophecye van Jarfke.
Zo wordt verteld dat de hoofdpersoon over het water van Palmar naar Termunten
en van Muntendam naar Westerreide ging. In een andere passage wordt verhaald
hoe Jarfke kwam varen “van Reyderwolde na huys / ’t was geheeten Cappellenhuys
/ dat nu in de Dullert leyt”. Daarbij zullen we moeten denken aan Kapellen-Heem
bij Dallingeweer. Dit was een kapel die wellicht onder het Grijzevrouwenklooster
in Midwolda resorteerde.[1] Aan het werkelijkheidsgehalte
van de Prophecye, die vermoedelijk in de jaren 1580 met terugwerkende
kracht op schrift is gesteld, is wel eens getwijfeld. Het geschrift werd in 1597 voor het eerst
gedrukt in Franeker op bestelling van een Groningse boekhandelaar. Niettemin blijkt
uit verschillende details dat we hier te maken met herinneringen aan een
historische persoonlijkheid die in het kerspel Termunten heeft gewoond en vóór
1499 moet zijn overleden. In een zestiende-eeuws handschrift uit Emden wordt
hij dan ook Jarcke van der Muyden (= Termunten) genoemd. Jarfke’s
voorspellingen geven een onverwacht inkijkje in de landschappelijke veranderingen
die het ontstaan van de Dollard met zich meebracht.
pipo
Jarfke komt ook Item op een tijt is Jarfke komen varen van Muntendam na
Wester-Reyde; Noch heeft Jarfke op een tijd komen [varen] van Palmaer naer
Termunt/ … en van daer heeft Jarfke gegaen na Ooster-Reyden/ want hij hadde
daer veel van syn vrienden woonen/ doen is hij gekomen op Plaene ende Symel …
Het
sluizencomplex van Termunten (1456 dus nog in functie) schijnt omstreeks 1500
in verval te zijn geraakt. In 1553 gingen de dorpen van het Klei-Oldambt geheel
of gedeeltelijk over naar het Oterdumer Zijlvest, waarvoor een tweede sluis bij
Oterdum werd gebouwd.[2] De oude sluis werd
gedempt en ook het tufstenen kerkje van Lutke-Termunten moest eraan geloven.
Men gebruikte het geld liever voor het herstel van de dijken. In 1578 werd de
laatste van de zeven klokken uit de toren verwijderd. Later beweerde men dat
Jarfke dit alles al had voorspeld:
… doe heeft
Jarfke geantwoort … ick moet eens naar Termunte gaen / daer is my wat sonderlinghs
geopenbaert in de sloet daer ick heen voer, dat ick heb ghesien dat de Kercke
met de Klocktoren zal verdestrueert worden … die na onse kints kinderen komen
/ sal dese destrueringe overkomen … Die Zijlen sullen daer uyt gegraven worden
/ ende de Eems sal Lant worden / daer sal een wit Schaep op gaen en sal swarte
Lammeren by haer hebben weyden: doe vraegde hem dat volk of dat wel geschieden
konde? Jarfke sprak / Gods hant is boven al ende die regeert in Hemel en op der
Aerden. Dat waer schade / want Hulcken en Carvelen daer in zeylen / en
Termunten is een Vleck vol van nering maer het sal ‘t slimste kraeye nest
worden / dat in ‘t kleyn Oldampt is of mach wesen.
Bij het voormalige dorp Zwaag (onder Woldendorp) werd
vervolgens een nieuwe sluis gelegd waardoor een deel van het Klei-Oldambt via
de Ae naar het zuiden kon uitwateren. Ten gevolge van stormvloeden in de jaren
1507, 1508 en 1509 brak de dijk van 1454 definitief door, enkele jaren later
werd de kerk van Scheemda al verplaatst naar hogere gronden pipo, nadat de Ae
hierlangs zijn weg naar zee had gezocht. De oeverwal van de Eems was eveneens
doorgebroken, zodat de hoofdstroom van de rivier niet langer via Emden
stroomde. Na 1520 werden tenslotte de laatste kwelders en venen opgeruimd die
de vrije instroom van het zeewater verhinderden. De restanten van het klooster
Palmar werden kort na 1509 door het geweld van de zee vernietigd. Enkele
getuigen herinnerden zich later dat de omgeving van het klooster uitsluitend
bestond uit “moergront end darch” die geen weerstand tegen de golven boden.
Waarschijnlijk lag het klooster niet ver van het Munnekeveen. Op de plek van de
huidige Carel Coenraadpolder bevond zich nog in de negentiende eeuw de Bolplaat
(*Pôlmerplaat?), die de herinnering aan het verdronken klooster vermoedelijk
in zijn naam bewaarde.[3] ***pipo Tijsweer – kerkhovenpolder – kerkeriet***
Volgens de Prophecye van Jarfke lagen er eveneens drie
sluizen bij Termunten:
… daer lagen drie zijlen
in Termunte [lees: De Munte?] / die eene most houden die van Muntendam / die
tweede dat Convent van de Grijse Monneken met d’oude Termunte / de derde van
groot Termunte... pipo